O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

Ijtimoiy 
sug‗urta
- 
bu 
davlat 
tomonidan 
majburiy 
ixtisoslashtirilgan badallar asosida yaratiladigan pul mablag‗lari tizimi. 
Ijtimoiy sug‗urta to‗lovlari avvalgi ish haqining foizida to‗lanadigan 
daromad bilan bog‗liq bo‗lgan imtiyozlarni nazarda tutadi. 
Borgan 
sari 
"ijtimoiy 
qo‗llab-quvvatlash 
tizimi" 
atamasi 
qo‗llanilmoqda, bu tor ma'noda kambag‗allikka qarshi kurash uchun 
to‗lanadigan kam daromad uchun pul nafaqasi sifatida tushuniladi. 
Rasmiy va norasmiy ijtimoiy yordamni ajrata oling. Birinchisi, aholining 
muayyan guruhlariga qaratilgan bir qator davlat ijtimoiy sug‗urtasi va 
yordam dasturlarini o‗z ichiga oladi. Norasmiy ijtimoiy qo‗llab-
quvvatlash quyidagi turlar sifatida tushuniladi: shaxsiy uy uchastkalari, 
do‗stlar va qarindoshlarning yordami. 
O‗z-o‗zini tekshirish va muhokama uchun savollar 
1. Bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish 
zarurati nima sabab bo‗ldi? 
2. Tartibga solishning ma'muriy usullari iqtisodiy usullardan 
nimasi bilan farq qiladi? 
3. Ijtimoiy siyosat nima? 
4. "Tiriklik maoshi" tushunchasining tushunchadan farqi nimada? 
"Ratsional iste'mol darajasi"? 
5. "Qashshoqlik" nima? Qashshoqlikning asosiy shakllari qanday? 
6. "Inson taraqqiyoti indeksi" ni qanday tushunasiz? 
7. Nominal va real daromad nima? 
8. Bozor iqtisodiyoti sharoitida "daromadlarni adolatli taqsimlash" 
atamasini qanday tushunasiz? 

---

171 
XIII BOB. TOVAR VA PUL BOZORIDA UMUMIY 
MUVOZANATLIK. IS-LM MODELI 
13.1. IS - LM modelining mohiyati va asosiy tenglamalari 
IS - LM makroiqtisodiy muvozanat modeli birinchi bo‗lib J. Xiks 
tomonidan A. Xansen bilan hamkorlikda namoyish etilgan va shu 
sababli u Xiks-Xansen modeli deb nomlangan. 
IS - LM modeliga jamg‗arma (S), investitsiyalar (I), likvidlik (L) 
va pul (M) kiradi. Modelning birinchi qismi (IS) tovarlar bozoridagi 
muvozanat holatini, ikkinchisi (LM) pul bozoridagi aks ettiradi. Tovarlar 
bozoridagi muvozanatning sharti sarmoyalar va jamg‗armalarning 
tengligi (I = S), pul bozorida esa pulga talab va ularning taklifi 
o‗rtasidagi tenglik (L = M) belgilaydi. IS - LM modeli qisqa muddatli 
davrga ham tovarlar ham pul bozorida birgalikda muvozanat o‗rnatilishi 
mexanizmini xarakterlaydi. 
Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va 
makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta‘sirini 
umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi.
IS - LM modeli (investitsiyalar-jamg‗armalar, likvidlilikni afzal 
ko‗rish – pul) – yalpi talab funksiyasini belgilovchi iqtisodiy omillarni 
aniqlash imkonini beruvchi tovar-pul muvozanatim modeli.
IS - LM modeli iqtisodiyotning real va pul sohalarini birlashtirgan 
nazariy qurilishdir. 
AD-AS modelida tovar va pul bozorlarining aloqasi e‘tiborga 
olingan edi. Ya‘ni tovarlar va xizmatlar baholarining ko‗tarilishi pulga 
bo‗lgan talabni oshirishi bu esa o‗z navbatida foiz stavkasining 
ko‗tarilishiga olib kelishi, oqibatda investitsiya xarajatlari va umuman 
yalpi xarajatlar kamayishi AD-AS modelida ko‗zda tutilgan edi. IS-LM 
modeli AD-AS modelini qisqa muddatli davrga aniqlashtiradi va bu 
modelda har ikkala bozor yagona makroiqtisodiy tizimning sektorlari 
sifatida namoyon bo‗ladi.
Model bu sektorlarda tarkib topgan sharoitlarga bog‗liq tarzda foiz 
stavkasi R bilan daromad darajasi Y ning muvozanatli darajasini 
belgilaydi.

---

172 
Modelning asosiy tenglamalari. 
IS-LM (investitsiya - 
jamg‗armalar, likvidlilikning afzalligi - pul) modeli foiz stavkasi R bilan 
daromadlar Y ning bir vaqtning o‗zida har ikkala bozorda muvozanatni 
ta‘minlaydigan kombinatsiyalarini topish imkonini beradi. 
Modelning asosiy tenglamalari quyidagilar: 
1. Y=C +I + G +Xn — asosiy makroiqtisodiy ayniyat. 
2. C = a+b (Y-T) — iste‘mol funksiyasi, bu yerda T = Ta + tY.
3. I = e-dR — investitsiya funksiyasi.
4. Xn = d- m`Y - nR — sof investitsiya funksiyasi. 
5. M/P =kY - hR — pulga talab funksiyasi. 
IS-LM 
modelida 
ko‗rilgan 
barcha 
tenglamalar 
bajarilsa 
muvozanatga erishiladi.
Modelning endogen o„zgaruvchilari
Y, C, I, Xn va foiz stavkasi R. 
Modelning ekzogen o„zgaruvchilari
G, Ms va chegaraviy soliq stavkasi 
t. 
Eempirik koeffitsiyentlar
a, b, c, d, m, n, k va h bo‗lib musbat va 
nisbatan barqarordir. 
Y haqiqiy < Y potensial bo‗lgan qisqa muddatli davrga muvozanat 
ko‗rib chiqilayotganda, modelda, baholar darajasi o‗zgarmas, foiz 
stavkasi R va daromad Y o‗zgaruvchan deb olinadi. 
Y haqiqiy = Y potensial bo‗lgan, ya‘ni to‗liq bandlik sharoitida 
baholar darajasi R o‗zgaruvchan, Ms nominal kattalik va boshqa barcha 
o‗zgaruvchilar real kattaliklardir.