O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

Inflyatsion shokni
jarayon deb qaralib inflyatsiyadan ajratish 
kerak, chunki u giperinflyatsiyaga olib kelishi yoki keltirmasligi 
mumkin bo‗lgan narxlarning bir martalik sakrashi hisoblanadi. 
Inflyatsiyani miqdoran o‗lchash uchun makroiqtisodiyotda «70-
miqdor qoidasi‘ deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul 
narxlarning barqaror o‗sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda 
ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni 
yillik inflyatsiya darajasiga bo‗lish kifoya: 
Baholar ikki martaga 70 
oshishi uchun zarur = ----- 
yillar soni

 
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo‗lsa, 
taxminan 10 yilda baholar ikki martaga oshadi, ya‘ni, (70:7 = 10). 
Real YaMM va jamg‗armaning necha yildan so‗ng ikki marta 
oshishini hisoblash zarur bo‗lgan hollarda ham «70-miqdor qoidasidan‘ 
foydalaniladi. 
4.2.
 
Inflyatsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi 
 
 
Inflyatsiyani kelib chiqish sababini aniqlash murakkabdir, chunki, 
inflyatsiya ishlab chiqarishning o‗sishi va pasayishi bilan birga bo‗lishi 
mumkin. 
Shuning uchun inflyatsiyani bir-biriga bog‗liq bo‗lgan pul 
(monetar) va monetar bo‗lmagan omillar ta'siri ostida shakllanadigan 
ko‗p faktorli jarayon sifatida ko‗rib chiqish orqali uning sabablarini 
aniqlash mumkin. 
Agar pul omillari ustun bo‗lsa, unda 
talab inflyatsiyasi
mavjud 
buladi ("xaridor inflyatsiyasi"). Monetar bo‗lmagan omillar ta'sirida 
taklif inflyatsiyasi 
(xarajatlar) shakllanadi - ("sotuvchilarning 
inflyatsiyasi"). Ushbu ikki turdagi inflyatsiyaning o‗zaro ta'siri uni 
ushlab turishni qiyinlashtiradi. 
Talab inflyatsiyasi
iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni 
ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo‗lmay qolgan 
sharoitlarda kelib chiqadi. Ya‘ni, to‗liq bandlilikka yaqin sharoitda 

---

47 
iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o‗sib borayotgan yalpi
talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar bahosining 
ko‗paiyishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. 
Yoki, oddiy so‗zlar bilan aytganda, «haddan ziyod pullar haddan kam 
tovarlarni ovlaydi‘. Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy 
sabablar aholining ish bilan to‗liq bandligi va ish haqining oshib borishi 
hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, 
ishlab chiqarish sur‘atlari kabi ko‗pgina omillarga bog‗liq.
Iqtisod pasayish holatida bo‗lganda mamlakatda jami talab oshsa, 
ishlab chiqarish hajmi ko‗payadi, ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa 
deyarli 
o‗zgarmaydi yoki kam miqdorda o‗zgaradi. Baho 
o‗zgarmasligining sababi shundaki katta hajmdagi bo‗sh turgan mehnat 
va xom ashyo resurlarini shu o‗zgarmas bahoda ishga tushirish mumkin 
bo‗ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi, 
uning uchun ishga yollanishning o‗zi kifoya hamda qo‗shimcha stanok 
sotib olishga hojat yo‗q. 
Bundan tashqari, baho ishchi kuchini to‗la ish bilan bandligiga 
erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya‘ni, ba‘zi sanoat 
korxonalarida bo‗sh turgan resurs va zahiralarni ishlab chiqarishga 
ertaroq to‗liq jalb qilinadi, natijada ular talabning o‗sishiga mos ishlab 
chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko‗payib ketadi, 
natijada baho yana osha boshlaydi. Talab inflyatsiyasini quyidagi chizma 
orqali izohlash mumkin (4.1-chizma).