O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

 
12.4. Aholining daromadi: ularning shakllanish manbalari va 
taqsimotning tengsizligi o‗lchash 
Daromadlarni taqsimlash muammosi eng dolzarb bo‗lib kelgan va 
qolmoqda. Bu insoniyat tarixining barcha davrlarida muhokama qilingan 
va bugungi kunda ham muhokama qilinmoqda. Daromadlarni taqsimlash 
bo‗yicha ikkita pozitsiya mavjud: ulardan biri - taqsimotdagi tenglik 
kapitalizmning omon qolishining asosiy sharti; ikkinchisi daromad 
taqsimotidagi tenglik, aksincha, kapitalizmning o‗limiga olib keladi, deb 
taxmin qiladi. 
Bu nazariy jihatdan; amalda daromad taqsimoti ob'ektiv va 
subyektiv holatlar tufayli teng bo‗lmagan va teng bo‗lib qolmoqda. 
Daromad nima? 
Daromad -
bu ma'lum vaqt ichida ish haqi, ish 
haqi, royalti, foyda, ijara haqi, foizlar, transfert to‗lovlari (ijtimoiy va 
ishsizlik nafaqalari, ko‗p bolali oilalarga beriladigan ijtimoiy nafaqalar 
va boshqalar) shaklida olingan pul miqdori. 
Yakuniy daromad ma'lum bir shaxsning sotib olish qobiliyatini 
belgilaydi. Shuni yodda tutish kerakki, pul daromadlaridan tashqari, 
natura daromadlari ham mavjud. Bularga nafaqat uy-ro‗zg‗or buyumlari, 
balki naqd pulsiz pul o‗tkazmalari (sog‗liqni saqlash uchun to‗lovlar, uy-
joy uchun subsidiyalar, oziq-ovqat markalari, transport kartalari va 
boshqalar) 
kiradi. 
G‗arbiy iqtisodiy adabiyotlarda daromadlar 
tengsizligining quyidagi sabablari ilgari surilgan. 
Odamlar turli xil aqliy, jismoniy va estetik qobiliyatlarga ega. 
Yuqori intellektual qobiliyatlarning mavjudligi nisbatan yuqori maoshli 
ish bilan shug‗ullanishga imkon beradi. Intellektual rivojlanish darajasi 
nisbatan past bo‗lgan odamlar kam haq to‗lanadigan ishlarga mahkum. 
Maxsus jismoniy qobiliyatlarning mavjudligi yuqori smenali sport 
smenalariga va yuqori maosh olishga imkon beradi. Estetik 

---

161 
qobiliyatlarga ega bo‗lgan shaxs yuqori malakali musiqachi yoki 
rassomga aylanadi. 
Shuning uchun, iste'dodlar bilan shaxslar ko‗proq hissa qo‗shadilar 
ularga yuqori daromad keltiradigan YaIMni yaratishda muhim hissa. 
Odamlar turli darajadagi bilimlarga ega. Kasbiy tayyorgarlik 
qanchalik yuqori bo‗lsa, ish haqi shunchalik yuqori bo‗ladi. Masalan, 
Qo‗shma Shtatlarda boshlang‗ich ma'lumotli odamlar ish haqi oliy 
ma'lumotli xodimlarga qaraganda uch baravar kam. Ta'lim darajasi 
qanchalik baland bo‗lsa, odamlarga ko‗proq sarmoya talab etiladi. 
Odamlar mulk bilan teng ravishda ta'minlanmagan. Ba'zi 
fuqarolarning mol-mulki kam yoki umuman yo‗q. Boshqalarida katta 
miqdordagi mol-mulk (mashina, uskunalar, ko‗chmas mulk, er va 
boshqalar) mavjud. Natijada, "boylik boylikni keltirib chiqaradi", ya'ni 
mulkdan katta daromadlar olinadi. 
Yuqorida aytib o‗tilganlardan tashqari, daromadlarni taqsimlashda 
tengsizlikni ta'minlaydigan boshqa omillar ham mavjud. 
Daromadning ikki turi mavjud: nominal va real. Nominal daromad 
- bu jismoniy shaxsning shaxsiy iste'moliga ketadigan milliy daromad 
ulushining pul shakli. Haqiqiy daromad jismoniy shaxs o‗zining pul 
daromadi bilan sotib olishi mumkin bo‗lgan moddiy ne'matlar va 
xizmatlar miqdorini tavsiflaydi, ya'ni real daromadlar pul daromadlari 
bilan sotib olinadigan yashash vositalarida ifodalanadi. Uning qiymati 
bir qator omillarga bog‗liq: pul daromadlari miqdori, bepul va imtiyozli 
xizmatlar hajmi hamda iste'mol tovarlari narxlari va xizmatlar tariflari, 
yig‗ilgan soliqlar miqdori va boshqalar. Haqiqiy daromadning haqiqiy 
qiymatini olish uchun byudjetga to‗lovlarni, jamoat va kooperativ 
tashkilotlarga badallarni, barcha turdagi pul mablag‗larini tejashni, 
shuningdek xizmatlarni to‗lash xarajatlarining bir qismini ularning 
moddiy 
ta'minoti 
narxidan 
ortiqcha 
barcha 
pul 
va 
natura 
daromadlarining umumiy miqdoridan ushlab qolish kerak. Iste'mol 
qilingan va qisman to‗plangan moddiy boyliklarning qiymatiga teng 
bo‗lgan qolgan miqdor yakuniy (aslida ma'lum bir davrda iste'mol qilish 
va to‗plash uchun foydalaniladigan) daromad fondini tashkil etadi. 

---

162 
Funktsional va shaxsiy daromadlarni taqsimlashni taqsimlang. 
Daromadning funktsional taqsimoti qachon tushuniladi 
Uyga, kapitalga, erga egalik qilish uchun daromadlarni 
o‗zlashtirish. Natijada birlamchi daromadlar ish haqi, foyda va foizli 
daromad, ijara shaklida shakllanadi. 
Shaxsiy daromadlarni taqsimlash - bu olingan daromad miqdoriga 
qarab joylashgan oilalar o‗rtasida daromadlarni taqsimlash. 
Daromadlarni farqlashning eng keng tarqalgan ko‗rsatkichlariga 
daromadlarni taqsimlashdagi tenglik holatidan masofa darajasini 
tavsiflovchi daromadlar kontsentratsiyasi koeffitsienti (Jini indeksi) va 
Lorenz egri chizig‗i kiradi. Koeffitsientning qiymati 0 dan 1 gacha yoki 
0 dan 100% gacha o‗zgarishi mumkin. Bundan tashqari, indikatorning 
qiymati qanchalik baland bo‗lsa, jamiyatda daromadlar shunchalik 
notekis taqsimlanadi. G‗arbiy iqtisodiy adabiyotlarda daromadlarni 
taqsimlashdagi tengsizlik Pareto-Lorenz-Gini metodologiyasi yordamida 
o‗lchanadi. Pareto qonuniga ko‗ra, yalpi ichki mahsulotning 80 foizini 
20 foiz aholi egallaydi, qolgan 20 foiz yalpi ichki mahsulot esa 80 foiz 
aholi o‗rtasida taqsimlanadi. Shuning uchun Pareto qonuni 80/20 qonuni 
deb ataladi. Amerikalik tadqiqotchilar D. Maydler va E. Goldsmitlar 
kitobda 
Daromadning jamiyatda taqsimlanishini Lorents egri chizig‗ida 
ko‗rsatish mumkin (12.1-rasm).