O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «tabiiy fanlar va geografiya»
Yüklə 426,34 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Avtomobilь transporti - XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, XX asr
50-yillaridan boshlab xalqaro transport tizimida asosiy o’rin tuta boshladi va ijtimoiy-iqtisodiy xayotning xamda insonlar faoliyatining ajralmas tarkibiy qismiga aylandi. Dunyo miqyosida avtomobil yo’llari tobora rivojlanib, sifat jixatidan takomillashib bormoqda va o’ziga xos avtomobil yo’llari industriyasi xam shakllanmoqda. Jami avtomobil yo’llari 25 mln.km.dan iborat bo’lib, buning 22 mln. km.qattiq qoplamga va 13 mln. km. takomillashgan yo’llardan iboratdir. 20 Mavjud avtomobil yo’llarining 50% AqSH, Xindiston, Rossiya, Yaponiya va Xitoyga to’g’ri keladi. SHimoliy Amerika, Farbiy Yevropa va Yaponiyadagi avtomobilь yo’llari g’oyat yuqori sifatli va infratuzilmalar bilan ta’minlanganlik darajasi jixatidan oldingi o’rinda turadi. Jaxon avtomobil parki yildan-yilga avtomobillar bilan mustaxamlanib bormoqda. Agar, 1980 yil jaxon avtomobil parki 350 mln. avtomobilga ega bo’lgan bo’lsa, 1990 yil 400 mln. va XX asr oxirida bu 500 mln.dan ortib ketdi. SHuningdek, aholining transport xarakatchanligida, xalqaro yuk va yo’lovchi tashishda avtomobil transporti xissasi ortib bormoqda. Yaqin masofalarga yuk tashishning qulayligi va katta xajmda (50-100 t) yuk tashuvchi ixtisoslashgan avtomobillarning yuzaga kelishi bilan xalqaro yuk aylanmalarida xam (ayniqsa) 30-50 km. (masofalarga) avtomobilь transportining xissasi ortib bormoqda. Avtomobilь transporti bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlarda tez rivojlanib bormoqda. Ammo, jaxon mamlakatlari o’rtasida AqSH, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Kanada, Avstraliya, Koreya Respublikasi, Turkiya, Braziliya aloxida ajralib turadi. Bu mamlakatlarda avtomobilь yo’llari xozirgi zamon talablariga mos bo’lib, bir tomonlama xarakat, ko’p polosali, asfalьt va beton qoplamiga, qulayaylanmalarga xamda xizmat ko’rsatish (mashinalarga texnik xizmat ko’rsatish, mexmonxona-kempinglar, ovqatlanish, sog’liqni saqlash muassasalari) shaxobchalariga egaligi bilan ajralib turadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlar o’rtasida avtomobilь transporti rivojlanganlik darajasi jixatidan Rossiya, SHarqiy-Evropa mamlakatlari ajralib turadi. Bu mamlakatlar avtomobilь parklarida yengil avtomobillarga nisbatan yuk avtomobillari ko’pdir. Avtombilь yo’llarining uzunligi jixatidan Rossiya, zichligi jixatidan xamda sifati jixatidan SHarqiy Yevropa mamlakatlari aloxida o’rin tutadi. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda «O’zDEU» avto qo’shma korxonasi turli markadagi yengil avtomobillar, Samarqand shaxrida 12 modifikatsiyadagi turli yuk va yo’lovchi avtomobillari ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Avtomobilь yo’llari 115 ming.km. bo’lib, 3,2 ming. km xalqaro va 18,8 21 ming. km. davlat axamiyatiga egadir. O’zbekistonda Xitoy va Tinch okeaniga chiqish imkoniyatini beradigan Toshkent-Andijon-O’sh-Ergashtom-qashqar- SHanxay xalqaro avtomobilь yo’li qurilishi tugallanish arafasida bo’lsa, Afg’onistonda tinchlikning qaror topishi Xind okeaniga chiqish imkoniyatini beruvchi xalqaro Termiz-Xirot-Karachi avtomobilь yo’li qurilishining boshlanishi ijobiy ta’sir qilishi mumkin. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarda keyingi yillarda avtomobilь transporti tez rivojlana boshladi. Bu jarayon yirik avtomobilь yo’llarining qurilishi xamda katta xajmdagi loyixalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’ldi. Keyingi yillarda yo’lovchi tashishda aholi xarakatchanligining o’sish jarayoni va komfortlilikni ta’minlash katta axamiyat kasb etmoqda. g’arb mamlakatlarida 40% ga yaqin yo’lovchi aylanmasi mexnat tashrifiga to’g’ri kelsa, 70% dan ortiq tashrif shaxsiy foydalanishdagi yengil avtomobillarga to’g’ri keladi. Turizm maqsadlaridagi yurishlar (shaxar atrofi va shaxar tashqarisiga) aholida «sifat» o’zgarishlarni ta’minlashdan tashqari, kichik shaxarlar va kam rivojlangan xududlarning iqtisodiy saloxiyatini o’sishiga olib kelmoqda. SHuningdek, avtomobillashuv jarayoni komfortdan tashqari jamoat transportidagi singari qat’iy xarakat grafigining yo’qligi, tasodifiy yo’lovchilar bo’lmasligi, yo’nalishlarni erkin tanlash kabi qator qulayliklar bilan bog’liqdir. Xatto benzin narxining yuqorilab borishi xam avtomobillashuv sur’atlariga ta’sir etmadi. (AqSHda 1 kishiga 600 avtomobilь, Farbiy Yevropada 400-500, Rossiyada - 100) va 100 km.ga sarflanadigan benzin sarfini qisqartirish jarayoni amalaga oshirildi. Avtomobillashuv urbanizatsiya jarayoni bilan chambarchas bog’liq bo’lib uning yanada rivojlanishiga olib kelmoqda. Ayni vaqtda urbanizatsiyaning yangi shakllari sub-, konurbanizatsiya, aglomeratsiyalarning shakllanishi aholining avtomobillashuvini yanada kuchaytirmoqda. Xozirgi zamon urbanizatsiya jarayoni shaxar va shaxar atrofi yo’lovchi aloqalarining rivojlanishi bilan bog’liq. Keyingi 25 yilda AqSHda shaxar 22 atroflaridan shaxar markazlariga tashrif 35% dan 10% ga qadar qisqardi. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida esa o’rtacha - 50% shaxarlararo aloqalar yengil avtomobillarda (2% yayov, 20% avtobus, tramvay va metropoliten, 15% velosiped va moped), 3% shaxar temir yo’llari orqali amalga oshirilmoqda. Mutaxassislar xisob-kitoblariga ko’ra informatika vositalarining rivojlanishi bilan ish yuzasidan tashriflarga bo’lgan extiyojning 20-25%, maishiy tashriflar - 50% ga qadar qisqarishi mumkin. quvur transporti, neftь va tabiiy gaz zaxiralarini xududiy joylashishi, uni qazib chiqarish va iste’mol o’rtasidagi farqlarni yaqqol ifoda etadi. Dunyo bo’yicha neftь va neftь maxsulotlari quvurlari 680 ming km, gaz quvurlari esa 1,1 mln.km.dan ortdi. quvur transporti neftь va neftь maxsulotlari xamda tabiiy gaz tashishda boshqa transport vositalariga nisbatan bir qator qulayliklarga egadir. Bu qulayliklar avvalo neftь va neftь maxsulotlarini isrof bo’lishining oldini oladi, iste’mol rayoniga bir xil va doimiy kelib turishini ta’minlaydi, atrof-muxitni ifloslanishini sezilarli darajada kamaytiradi. Magistral neftь va gaz quvurlari ayniqsa, AqSH, Rossiya, Markaziy Osiyo respublikalari (O’zbekiston va Turkmaniston), Kanada, Meksika, Yaqin SHarq mamlakatlari, Farbiy Yevropa mamlakatlarida rivojlangandir. Neftь quvurlari asosan neftь qazib chiqaruvchi rayonlar bilan port shaxarlarni bog’laydi. Yaqin SHarq mamlakatlaridagi neftь qazib chiqaruvchi rayonlardan port shaxarlarga neftь quvurlari tortilgan. Farbiy Yevropada esa port shaxarlardan neftni qayta ishlovchi va uni iste’mol qiluvchi rayonlarga neftь quvurlari tortilgandir. AqSH neftь quvurlari ichki extiyojlari uchun xizmat qiladi. Rossiya deyarli barcha SHarqiy Yevropadagi mamlakatlarni (Ruminiyadan tashqari) va Farbiy Yevropadagi mamlakatlarni, Ukraina va Belorusni neftь va tabiiy gaz bilan «Do’stlik» va «qardoshlik» neftь va tabiiy gaz quvurlari orqali ta’minlab turadi. SHuningdek, yuk tashish ishonchliligini oshirish maqsadlarida xalqaro axamiyatga molik transport kommunikatsiyalari bilan barobar ishlaydigan ikkinchi aloqa vositalari qurish orqali «qaynoq nuqta» larni aylanib o’tilmoqda. 23 Jumladan, Suvaysh va Panama kanallariga paralel ravishda yirik neftь quvurlari barpo qilindi. O’rta SHarqda Eron tomonidan nazorat qilinadigan Ormuz bo’g’ozidan tankerlarni o’tkazishdan qochib, Saudiya Arabistonini Yanbu (qizil dengiz) bilan bog’laydigan Transarab neftь quvuri qurildi. Suvaysh kanalidan o’tmaslik maqsadida Sudan-Kamerun Transafrika neftь quvuri loyixalashtirilmoqda. Erkin xarakat qilish maqsadida Tansport turlarini birlashtirish jarayoni Farbiy Yevopada Janubiy va SHimoliy quvurlar tizimining qo’shilishi, La-Mansh bo’g’ozi ostidan «Evrotunnel» ning ochilishi Yevropa gaz quvuri «xalqa» sini tashkillashga olib keldi. Yüklə 426,34 Kb. Dostları ilə paylaş:
|