O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «tabiiy fanlar va geografiya»

Havo transporti barcha transport tarmoqlari orasida alohida xususiyatlarga egahgi 
bilan ajralib turadi. Boshqa transport tarmoqlaridan uning ustunligi yuk va 
yo'lovchilarni uzoq masofalarga juda qisqa vaqt davomida yetkazib qo'yishidir. Shu 
sababli ham uning ahamiyati doimo oshib bormoqda. Jahon bo'yicha yo'lovchilar 
tashish hajmi so'nggi 40 yil ichida 60 baravarga yaqin o'sdi. Havo transportida 
tashilayotgan yuk va yo'lovchilarning 45 foizi ichki va 55 foizi xalqaro aloqalar 
hissasiga to'g'ri keladi. Xalqaro aloqalar so'nggi davrlarda, ayniqsa, Yevropa bilan 
Shimoliy Amerika davlatlari o'rtasida faol kechmoqda. Hisob-kitoblarga ko'ra 
Atlantika okeani ustida bir vaqtning o'zida yuzdan ortiq havo laynerlari har ikki 
tomonga qarab harakatda bo'ladi. 

---

5 
1. Transport tizimining xozirgi rivojlanish jarayonlari 
Sanoat, qishloq xo’jaligi bilan bir qatorda transport moddiy ishlab chiqarish 
jarayonida markaziy o’rinni egallaydi. Transport iqtisodiy tizimda yuklarni va 
yo’lovchilarni tashish orqali ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatadi xamda 
aholining xarakatchanligini ta’minlaydi. Transport yangi maxsulotlar yaratmaydi, 
balki moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari tomonidan yaratilgan 
maxsulotlarni bir joydan-ikkinchi joyga olib boradi va ishlab chiqarish aloqalarini 
rivojlantirish xamda qo’shish orqali yangi ishlab chiqarish tizimini davom etishi 
uchun shart-sharoit xozirlaydi. Xuddi shu xususiyat maxsulotlar qiymatida 
transport xarajatlari miqdorining ortishiga olib keladi. 
Yalpi transport xarajatlarining iste’molchiga kelib tushgan maxsulotning 
to’la qiymatiga bo’lgan nisbati maxsulot qiymatining transport tarkibiy qismi 
koeffitsienti deb ataladi. Transport tarkibiy qismi xom-ashyo, yoqilg’i maxsulot 
ishlab chiqarish uchun sarf bo’lgan yordamchi materiallarni keltirish uchun 
ketgan xarajatlardan tarkib topadi xamda uni iste’mol rayonlariga yetkazib berish 
uchun sarf bo’lgan xarajatlarni xam o’z ichiga oladi. Transportga ketgan 
xarajatlar miqdori qancha kam bo’lsa, iste’molchiga yetib borgan muayyan 
maxsulotning to’la narxi shuncha past bo’ladi. SHuning uchun xududiy faktor, 
ya’ni ishlab chiqarish kuchlarini xududiy tashkil qilinishi va transport-iqtisodiy 
aloqalarning oqilona bo’lishi yuk tashish uchun ketgan xarajatlarning 
kamayishiga olib keladi. 
Yuk tashishning xajmi, tarkibi va yo’nalishlari, mamlakat va 
mintaqalarning iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini ko’rsatsa, transport turi aholi va 
ishlab 
chiqarishning 
joylashishini 
ifodalaydi. 
Transport 
tarmoqlarining 
rivojlanganlik xolati rayonlarning ixtisoslashuviga, xo’jalikni majumali taraqqiy 
etishiga muayyan sharoit xozirlaydi. Transport xududiy (geografik) mexnat 
taqsimotini yuzaga kelishining moddiy-texnik asosidir.
Ilmiy-texnika inqilobi ta’sirida transport tizimining rivojlanishi ishlab 
chiqarish quvvatlari tarkibidagi jiddiy o’zgarishlar, xalqaro tovarlar bozoriga 

---

6 
tashiladigan yuklarga extiyojning o’sishi va transport xizmati sifatiga yangi 
talablarning yuzaga kelishi bilan bog’liqdir. Bu yerda keskin raqobat natijasida 
asosiy kapitalning yangilanish zaruriyati tobora yaqqolroq namoyon bo’lmoqda. 
ITIning xalqaro transport bozorida xarakterli natijasi-doimiy turli transport turlari 
raqobatbardoshligining o’sishi, ularning o’zaro aloqadorligi, saloxiyatining 
kuchayishi va integratsion aloqalarning rivojlanishidir. 
Transport bozoridagi keskin raqobat kurashi, ayniqsa, quruqlik transport 
turlari - temir yo’l, avtomobil, quvur transporti va daryo (yuklarni dengiz portiga 
olib beradigan) yo’nalishlarda kuchlidir. SHuningdek, ITI bilan paralel ravishda 
transport vositalarining monopollashuvi raqobatni yanada kuchaytirmoqda. 
Transport tizimi o’zining texnik darajasi, ko’lami, tashkiliy shakli, xalqaro yuk va 
yo’lovchi tashish sifati bo’yicha mijozlarning yangi talablariga moslashmoqda. 
Bunda xatto xarajatlarga nisbatan transport xizmati sifati bosh omil rolini 
uynamoqda. 
Bu yangi talablar quyidagilar bilan bog’liqdir: 
 
yuk jo’natish ko’lamining ortib borishi, ishlab chiqarish texnologik 
jarayonlaridagi xududiy farqlar va yuk tashishdagi mayda partiyalar, yuk 
tashishning tabaqalanishini kuchayishiga; 
 
transport xarajatlari o’sishi tufayli yuk tashish samaradoriligini ko’tarishga 
intilish; 
 
iqtisodiy aloqalar tarkibining o’zgarishiga moslashuv zaruriyati; 
 
yo’lovchi va yuk tashishni doimiy va bir maromda ta’minlash; 
 
yuklarni tashishdagi tezkorlik va saqlash darajasining ortishi; 
 
asosiy transport magistrallari (yo’lak) va transport tugunlarida ishlab chiqarish 
va aholining xududiy to’planishi sharoitida intensiv xarakatning o’sib borishida 
xarakat xavfsizligini ta’minlash zaruriyati; 
 
xalqaro yo’lovchi tashish aloqalarida qulayliklariga bo’lgan talabning keskin 
ortishi; 
 
transport turlari rivojlanishiga bo’lgan ekologik talabni xisobga olish 
zaruriyati; 

---

7 
 
transportni energiya talabligini ozaytirish zaruriyati. 
SHunday qilib, xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi shakllarining 
rivojlanishi bilan transport xizmat ko’rsatish sifati aloxida axamiyat kasb 
etmoqda. 
Yuqoridagi omillar o’z navbatida yuk tashishda avtomobilь va xavo 
transportining 
ustun 
darajada 
rivojlanishiga, 
xalqaro 
transport 
kommunikatsiyalarining 
takomillashuviga, 
infratuzilmalar 
tizimining 
modernizatsiyalashuviga, 
transport 
vositalari 
aylanmasining 
tezlashuvi, 
aloqalarda qayta yuklamay aralash yuk tashish intensivligi ortishiga, transport 
vositalari va xizmatlarning mos ixtisoslashuviga, xalqaro axamiyatga ega bo’lgan 
yirik ixtisoslashgan transport-taqsimlash markazlarini tashkillanishiga olib 
kelmoqda. 
Transport tizimida yuqoridagi o’zgarishlar asosida yuk tashish tarkibida 
jiddiy siljishlar iste’molchi tovarlari qiymati tarkibiga o’z ta’sirini o’tkazmoqda. 
Transport tizimi rivojlanish jarayonida 2 bosqich mavjud:
a) kapitalning dastlabki jamg’arilish davri va industrial rivojlanish 
bosqichida yuk tashish xajmida nisbatan arzon yuklar 30-40% va undan ko’proq 
bo’lib, transport tarmoqlarining asosiy vazifasi transportda yuk tashish xarajatlari 
xissasini pasaytirishdan iborat edi. Bunga transport vositalari yuk ko’tarish 
quvvatlarini oshirish va yuk xajmlarini iqtisod qilish orqali erishildi; 
b) postindustrial bosqichga o’tish transport tarmoqlari oldiga mutlaqo yangi 
vazifalarni qo’ydi. Bundan tashqari, transport tizimini tubdan o’zgartirmay uni 
taqsimlash - logistika tizimiga aylantirmay dunyo xo’jaligining postindustrial 
bosqichga o’tishi mumkin emas. 
Bu jarayon - ishlab chiqishni takomillashtirilishi va tabaqalanishi, xalqaro 
savdoda tovarlar tarkibi modernizatsiyasi bilan, ya’ni qazib beruvchi tarmoqlar va 
ishlov beruvchi sanoatning birinchi tarmoqlari xamda qishloq xo’jaligi 
maxsulotlari xissasining qisqarishi bilan bog’liq. Ayni vaqtda yuksak 
texnologiyaga asoslangan ishlov beruvchi sanoat maxsulotlari qiymati keskin 
ortib bormoqda, tobora ko’proq-aniqlik, ishonchlilik, kompaktlilik, xavfsizlik, 

---

8 
transport to’rining istagan joyida ma’lumotlar olish, transport xizmatining 
javobgarligi 
va 
moslanuvchanligi, 
yuklarni 
yetkazib 
borish 
vaqtini 
optimallashtirish, jo’natish oraliqlari kabi omillar xatto ishlab chiqarish 
xarajatlarini xam ikkinchi o’ringa surib qo’ymoqda. Yuk tashishning aniq o’z 
vaqtida amalga oshirish tamoyili tufayli mijoz talabining ustuvorligi 
ta’minlanmoqda. 
Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasidagi tashkiliy o’zgarishlarda doimiy 
rivojlanib va murakkablashib borayotgan bozor extiyojlariga moslanuvchan 
kichik va o’rta biznesning (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish) roli katta 
bo’lmoqda. Ana shu o’zgarishlar ta’sirida shakllangan transport-logistika tizimi 
o’zida intermodelь (tarmoqlararo) tizimni ifoda etadi, ya’ni aniq yukni bir yoki 
bir nechta transport turida eltib beradi. SHuning uchun unchalik katta bo’lmagan