O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
h
H Q A , bu yеrdа, А - nаmunаni sindirish uchun sаrflаngаn ish, J; Q - mаyatnikning оg’irligi, N; H - mаyatnikning zаrbgаchа ko’tаrilgаn bаlаndligi, m; h - mаyatnikning zаrbdаn kеyingi ko’tаrilish bаlаndligi, m. Ishning bajarilish tartibi: 1.Namunaning qattiqligi, so’ngra zarbiy qovushoqligi chidamliligi aniqlanadi; 19 2.Shtangentsirkul yordamida namuna o’lchamlari tekshiriladi (aniqlik darajasi 0.1 mm gacha); 3.Namuna maxsus stolchaga o’rnatiladi, kopyor strelkasi 0 ga keltirilib qo’yiladi; 4. Namuna sinishi bilan mayatnik maxsus moslama yordamida to’xtatiladi; 5. Shkaladan hosil bo’lgan burchakning qiymati aniqlanadi; 6. Jadvaldan mayatnikning ko’tarilishi aniqlanib, bajarilgan ish hisoblab topiladi. Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, materiallarning zarbiy qovushoqligini aniqlash haqida umumiy ma’lumot, kerakli jihozlar va asbob-uskunalarning nomi, ishning bajarilish tartibi yozilgan va olingan natijalar asosida quyidagi jadval to’ldirilgan bo’lishi kerak. Zarbiy qovushoqlikni aniqlash natijalari. № Po’latnin g rusumi Namunaning o’lchami Burchakla r F A Termik ishlov berish tempe- raturasi Sinash yuzasining tavsifi a (sm) b (sm) Nаzоrаt sаvоllаri: 1. Mеtаllаrning zаrbiy qоvushоqligi dеb nimaga aytiladi? 2. Zаrbiy qоvushоqlikni аniqlаsh qanday mаtеriаllаr uchun judа muhim? 3. Uglеrоdli vа lеgirlаngаn kоnstruktsiоn po’lаtlаrning zаrbiy zo’riqishgа qarshiligi qaysi asbobda sinаlаdi? 4. Plаstmаssаlаrning zаrbiy qоvushоqligi qanday аsbоbdа stаndаrtlаrgа аsоsаn аniqlаnаdi? 5. Mеtаllning zаrbiy qоvushоqligini аniqlаsh uchun mаyatnikning nаmunаni sindirishgа sаrflangan ishi formulasini yozing. 20 LABORATORIYA ISHI № 6 MAVZU: Temir-uglerod qotishmalari holat diagrammasini o`rganish Ishdan maqsad: Temir uglerod holat diagrammasini o’rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: 1.Mufel pechi, termoelektrik pirometr, tigellar; 2.Metallar va qotishmalar namunalari; 3.Maydalangan pista ko’mir; 4.Sekundomer; 5.Tarozi Umumiy ma’lumot Temir uglerod holat diagrammasi haqida umumiy tushuncha Temir-uglerodli qotishmalari va termik ishlov berish jarayonlarini o’rganish 1868 yilda e’lon qilingan D.K.Chernovning “Lavrov va Kalakutskiyning po’lat va po’latdan ishlangan qurollar haqidagi maqolalarining tanqidiy obzori hamda ushbu soha bo’yicha D.K.Chernovning o’z tadqiqotlari” maqolasi bilan boshlanadi. D.K.Chernov birinchi bo’lib po’latda kritik nuqtalar borligini ko’rsatdi va temir-sementit diagrammasi haqida dastlabki tushunchani berdi. Keyinchalik temir-uglerod diagrammalarini qurishga F.Osmond, Le- Shotel’e (Fransiya.), R.Austen (Angliya.), A.A.Baykov va N.T.Gudsov (Rossiya), Rozenbaum (Gollandiya), P.Gerens (Germaniya) va boshqalarning ishlari bag’ishlanadi. Temir va uglerod temir-uglerodli qotishmalarning tuzilishi va xossalari bog’liq bo’lgan asosiy komponentlar hisoblanadi. Toza temir kumushsimon oq rangdagi metall bo’lib, suyuqlanish temperaturasi 1539 0 S ga teng. Temir ikkita α va modifikasiyasiga ega. α modifikasiya 911 0 S dan past va 1392 0 S dan yuqori temperaturada; -temir esa 511-1392 0 S temperaturalar oralig’ida mavjud bo’ladi. Ishning bajarilish tartibi: 1.Temir uglerod holat diagrammasi haqida umumiy tushuncha o`rganiladi. 2. Temir-uglerodli qotishmalarning tuzilishini tashkil etuvchilar o`rganiladi. 3. Temir uglerod holat diagrammasi jadval asosida o`rganiladi. Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, temir uglerod holat diagrammasi haqida umumiy tushuncha, temir-uglerodli qotishmalarning tuzilishini tashkil etuvchilar, temir uglerod holat diagrammasi jadval asosida o`rganiladi. 21 Nazorat savollari: 1. Holat diagrammasi deb nimaga aytiladi. 2. Temir uglerod holat diagrammasi haqida umumiy tushuncha? 3. Temir-uglerodli qotishmalarning tuzilishini tashkil etuvchilar? 4. Likvidus chizig`i nimani bildiradi. 5. Solidus chizig`i nimani bildiradi. LABORATORIYA ISHI № 7 MAVZU: Metallarning ichki tuzilishini “Makroanaliz” usulida o`rganish Ishdan maqsad: Metallarning ichki tuzilishini “Makroanaliz” usulida o`rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: 1.Bir nechta metallardan namunalr; 2. Lupa; 3. Tiski; 5. Egovlar; 6. Turli xil nomerli jilvir qog’ozlar; 7 Etil spirt. Umumiy ma’lumot. Kristallardagi nuqsonlar Amaldagi metallar va qotishmalarning kristall panjaralari va tuzilishi yuqorida ko'rib chiqilgan nazariy natijalardan farq qiladi. Bu farq ayniqsa oddiy metall va qotishmalarda juda katta bo'ladi. Bunga sabab esa xom- ashyo noto’g’ri tanlanishi va texnologik jarayonlardan chetga chiqish oqibatida yuzaga keladigan nuqsonlardir. Bu nuqsonlar (nomukammallik) shartli ravishda geometrik belgilariga ko’ra quyidagi 4 turga bo’linadi: nuqtaviy; chiziqli; sirtqi; hajmiy bo’ladi. Metall va qotishmalarning tuzilishi makroanaliz, mikroanaliz, rentgen shuningdek defektoskopiya (rentgen, magnit, ultratovush) usullari bilan o’rganiladi. Makroanaliz usulida - metall va qotishmalarning tuzilishi ko’z bilan ko’rib tekshiriladi. Mikroanaliz usulida - metall va qotishmalarning tuzilishi mikroskop usulida 3000 martagacha kattalashtirib tekshiriladi. Rentgen usulida -nurlarning yutilishiga qarab aniqlaydi -nurlar ishlatiladi. 22 Magnit usulida - metall va qotishmalarning sirtiga magnit kukuni sepiladi. Bunda 2 mm qalinlikdagi darzlar aniqlanadi. Ultratovushli usulda – impulsli, ultratovushli defektoskoplardan foydalanib metall va qotishmalarning ichki tuzilishi o’rganiladi. Ishning bajarilish tartibi 1. Kristallarda mavjud nuqsonlar haqida ayting. 2.Metall va qotishmalarning tuzilishi va tarkibini o’rganish usullarini ayting? 3. Makroanaliz usulini tushintiring. Talabalar ishni bajarishda bir nechta metallardan namunalarni olib ularning sirtqi yuzalarini ko`zdan kechiradilar va metallarning ichki tuzilishi haqida xulosa chiqaradilar. Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, metall va qotishmalarning tuzilishlari, ularda uchraydigan nuqsonlar, ularni aniqlash usullari hamda makroanaliz usuli haqida kristallanish jarayonlari haqida umumiy ma’lumot beradilar. Nazorat savollari: 1. Kristallarda qanday nuqsonlar bor? 2.Nuqtaviy nuqsonlarni ayting. 3. Chiziqli nuqsonlarni ayting. 4. Sirtqi nuqsonlarni tushintiring. 5.Hajmiy nuqsonlarni ayting. 6.Metall va qotishmalarning tuzilishi va tarkibini o’rganish usullarini ayting? LABORATORIYA ISHI № 8 MAVZU: Metallografik mikroskopning tuzilishini o’rganish va mikroshliflar tayyorlash Ishdan maqsad: Metallarning ichki tuzilishini o`rganish uchun Mikroshlif tayyorlash hamda metallografik mikroskop tuzilishini va ishlatilishini o`rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar:1. Metallografik mikroskop (MIM-7). 2. Shlif tayyorlanadigan material; 3. Silliqlash va jilvirlash stanoklari; 4. Tiski; 5. Egovlar; 6. Turli xil nomerli jilvir 23 qog’ozlar; 7. Etil spirt; 8. Pinsetlar, filtr; 9. Shtangensirkul. Umumiy ma’lumot Metallarning kristall tuzilishi. Qattiq jismlar kristall va amorf jismlarga bo’linadi. Barcha metallar va ularning qotishmalari kristall jismlarga kiradi. Kristall jismlar qizdirilganda ma’lum temperaturagacha (suyuqlanish temperaturasigacha) qattiqligicha qoladi, bu temperaturada esa ular suyuq holatga o’tadi. Amorf jismlar qizdirilganda katta temperatura oralig’ida yumshaydi, avval ular qovushoq bo’lib qoladi, so’ngra suyuq holatga o’tadi. Ximiyaviy toza metall elementlari (masalan, temir, mis, alyuminiy va boshq.) ancha murakkab moddalar hosil qilishi mumkin. Ikki yoki undan ortiq (metall bilan metallning, metall bilan metallmas moddaning yoki metallmas moddalarning) elementlarning aralashmasidan tashkil topgan moddalar qotishmalar deyiladi. Ishning bajarilish tartibi 1. Metallarning allatropik shakl o’zgarishini tushuntiring. 2. Mikroskop haqida ma’lumot bering. 3. Optik mikroskopning tuzilishi va vazifasini tushuntiring. 4.Elektr mikroskopni tushuntiring. Talabalar ishni bajarishda bir nechta metallardan namunalarni olib ularning sirtqi yuzalarini ko`zdan kechiradilar va metallarning ichki tuzilishi haqida xulosa chiqaradilar. Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, metall va qotishmalarning tuzilishlari, ularda uchraydigan nuqsonlar, ularni aniqlash usullari hamda makroanaliz usuli haqida kristallanish jarayonlari haqida umumiy ma’lumot beradilar. Nazorat savollari: 1. Metallarning allatropik shakl o’zgarishini tushuntiring. 2. Mikroskop turlari va tuzilishini tushuntirib bering. 3. Optik mikroskopning tuzilishi va vazifasini tushuntiring. 4. Elektr mikroskopni tushuntiring. 24 LABORATORIYA ISHI № 9 MAVZU: Po’latlarning makroskopik analizi Ishdan maqsad: Makroskopik analiz o’tkazish, makroshlif tayyorlash metodikasini o’rganish va po’latlarning makrostrukturasini aniqlash. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: Oltingugurt va fosfor notekis taqsimlangan po’lat namunalari. 2.Donodorligi turlicha bo’lgan jilvir qog’oz. 3.Vanna. 4. Lupa. 5. Qisqichlar. 6. Paxta va filtr qog’oz. 7. Foto qog’oz. 8. Spirt. 9.Reaktivlar. 10. Chinni kosachalari. 11. Shlif mashina Umumiy ma’lumot. Har qanday materiallarni, ya’ni qattiq moddalarning, jumladan materiallarning tashqi ko’rinishini, oddiy ko’z yoki linza (lupa) yordamida tekshirish uning makrostrukturasini aniqlash deyiladi. Odatda linza yoki lupalar moddalarning haqiqiy o’lchamlarini qariyb 30 martagach kattalashtirib ko’rsatadi. Materiallarning makrostrukturasini aniqlash uchun undan tayyorlangan namunalarning sirti obdon silliqlanadi va tozalanadi, ana shunday namuna makroshlif deyiladi. Tajribada makrostrukturani aniqlnganda toblanmagan uglerodli po’latlardan, ya’ni prokatlardan qalinligi 10 dan 20 mm gacha bo’lgan namunalar tayyorlanadi. Po’latlarni makroanaliz qilganda ko’pincha, ulardagi likvatsiya hodisalari, tarkibiga aralashib qolgan barcha bekorchi jinslar: oltingugurt, fosfor, marganets, hamda gaz pufakchalari, havo bo’shliqlari mavjudligi, darz ketgan yoki ketmaganligi aniqlanadi. Shuni aytish kerakki, likvatsiya darajasi va xarakteri faqatgina uglerodning miqdoriga bog’liq bo’lmay, balki metallni quyish sharoitiga, quymaning kristallanishiga va bosim bilan ishlanishiga ham bog’liq. Ishni bajarish tartibi: 1. Oltingugurt likvatsiyasini aniqlash. 2. Fosfor likvatsiyasini aniqlash. Hisobotda bajarilgan ishning maqsadi, vazifasi, namunani (makroshlifni) tayyorlash metodikasi, oltingugurt va fosforning likvatsiyasini aniqlash tasvirlanadi, ikkala makroshliflardagi izlarning sxemasi tasvirlanib ularni analiz qilinadi. 25 AMALIY ISH MAVZULARI AMALIY ISH №1 MAVZU: Metallar va qotishmalarni o’rganish Ishdan maqsad: Metall va qotishmalarning asosiy turlari, fizika- mexanikaviy xossalari hamda qo’llanilish sohalari bilan tanishish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: 1.Metall va qotishmalarning namunalari. 2.Tarozilar.3. Ko’ndalang kesim profili bo’yicha ishlov berilgan shtamplangan va quyma prokat namunalari.4. Stangensirkul SHS- 1 .5. Lupa.6. Metall va qotishmalar plakati.7. Metall va qotishma standartlari.8. D.I.Mendeleev davriy sistemasi. Umumiy ma’lumot: Barcha metallar ikki guruhga : qora va rangli metallarga bo’linadi. Qora metallar guruhiga, asosan, temir va uning qotishmalari (po’lat va cho’yan) kiradi, qolgan barcha metallar rangli metallar guruhiga kiradi. Rangli metallar, o’z navbatida , quyidagi guruhlarga bo’linadi: a) og’ir metallar (y=5-13,6 g/sm 3 ) ; b) yengil metallar(y=0,53-5 g/sm 3 ) ; v) asl, boshqacha aytganda, qimmatbaho metallar; e) nodir metallar; Eng yengil metall, litiy (Li) bo’lib’uning solishtirma og’irligi 0,53 g/sm 3 ga teng; Eng og’ir metall simob (Hb) bo’lib, uning solishtirma og’irligi 13,6 g/sm 3 ga teng. Ihning bajarish tartibi: Ishni bajarishishga kirishishdan oldin elementlar davriy sistemasi bilan tanishish va shu mavzuga oid elementlarni o’rganib chiqish, adabiyotdan metall va qotishmalarning olinishi, xossalari va ishlatilish sohalarini diqqat bilan o’qib chiqish kerak. Shundan keyin quyidagicha ish yuritiladi: 1. Metall va qotishmalarning turlari bilan tanishing. 2. Singan joyiga qarab namuna materiali aniqlanadi. 3. O’qituvchining ko’rsatmasi bo’yicha biror metal namunasining zichligi aniqlanadi. 26 4. Ayrim qora va rangli metallar hamda ularning qotishmalari bilan tanishish. 5. Namunani o’rganish va kuzatishdan olingan natijalar asosida quyidagi jadval to’ldiriladi. Hisobotda ishning maqsadi va vazifasi metall va qotishmalar turlari sxemasi hamda ish natijalari yozilgan jadval bo’lishi shart. Nazorat savollari: 1. Metall va qotishmalar haqida tushuncha bering. 2. Metall va qotishmalarning turlari bilan tanishing. 3. Singan joyiga qarab namuna materiali aniqlang. 4. Ayrim qora va rangli metallar hamda ularning qotishmalari bilan tanishish. 5. Metall va qotishmalarning tarkibi, tuzilishi va ishlastilish sohasi haqida tushunchalar bering. AMALIY ISH № 2 MAVZU: Metall va qotishmalarning xossalarini o’rganish Ishdan maqsad: Metall va qotishmalarning asosiy turlari va xossalari bilan tanishish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: 1.Metall va qotishmalardan namunalar; 2. Tarozilar; 3. Ko’ndalang kesimi bo’yicha ishlov berilgan shtamplangan va quyma prokat namunalar; 4. ShS – 1 rusumli shtangensirkul; 5. Lupa; 6. Metallar va qotishmalar plakati. Umumiy ma’lumot: Mendeleev kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi 118 ta elementning 87 tasi metallardir. Barcha metallar 2 turga bo’linadi: t/r Namuna materiali va kimyoviy belgisi Tartib raqami va atom og’irlii Rangi va boshqa tashqi bel gilari Solishti rma og’irligi g/sm 3 Suyuqla nish va qaynash harorati 0 K Mexani k va boshqa xossalar i Qo’llani lish sohasi 27 1. Qora metallar; 2. Rangli metallar. Qora metallarga temir va uning qotishmalari (po’lat va cho’yan) kiradi. Qolgan barcha metallar rangli metallar hisoblanadi. Ikki yoki undan ortiq elementlarni suyuqlantirib qo’shish natijasida hosil qilingan birikmalar qotishmalar deyiladi. Qotishmalar metallar bilan metallarning, metallar bilan metalmas (metalloid) larning hamda metallmaslarning o’zaro birikishi natijasida hosil bo’lishi mumkin. Metallar o’z navbatida 8 guruhga bo’linadi: 1) yengil; 2) og’ir; 3) qimmatbaho; 4) nodir; 5) qiyin eriydigan; 6) oson eriydigan; 7) tarqoq; 8) radioaktiv. Metall va qotishmalarning qanday maqsadda ishlstilishiga qarab, ularga nisbatan turlicha talablar qo’yiladi. Masalan, elektr simlari tayyorlanadigan metallar elektr tokini yaxshi o’tkazadigan bo’lishi, kesuvchi asboblar tayyorlanadigan qotishmalar qattiq, puxta va eyilishga chidamli bo’lishi, elektr bilan qizdirish asboblarining elementlari tokka katta qarshilik ko’rsatadigan, shu bilan birga, yuqori haroratda oksidlanmaydigan bo’lishi lozim. Ba’zi detallar, masalan, prujina va resssorlar tayyorlanadigan metallarda elastiklik xossalari bo’lishi talab etilsa, ba’zilarida esa plastiklik talab etiladi. Shuning uchun ham metall va qotishmalardan buyum va detallar tayyorlash uchun ularning fizikaviy, Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|