O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta

мм
H
F
P
HB
; 
Аgаr shаrchаning mеtаlldа qоldirgаn izining yuzi , shаrchа diаmеtri 
D vа izning chuqurligi h оrqаli ifоdаlаnsа, undа izning yuzi quyidаgichа 
bo’lаdi:
Dh
F


Izning chuqurligini o’lchash qiyin bo’lganligi uchun, F quyidagicha 
aniqlanadi:
)
)(
(
)
2
(
2
2
мм
d
D
D
D
F





. 
U holda, metallning Brinel bo’yicha qattiqligi quyidagi ko’rinishni 
oladi. 
)
(
))
(
(
2
)
(
2
2
2
мм
H
d
D
D
D
P
F
P
HB






, 
Ishning bajarilish tartibi 
1. TSh -2M rusumli asbobning tuzilishi va unda material qattiqligini 
o’lchash usuli bilan tanishish;
2. Tegishli jadval asosida sharchaning diametri, zo’riqish qiymati va 
ushlab turish vaqtini tanlash; 
3. Namunani tekshirish uchun namuna yuzasini jilvir qog’oz bilan 
tozalash; 
4. Sharchali uchlikni namuna sirtiga tekizib, qotirish vinti bilan 
mahkamlash; 

---

13 
5. Tanlangan zo’riqishga mos keluvchi yuklarga taglik qo’yish. 
(Richagli sistema bilan taglikka 1,875 kN zo’riqish hosil qilishni 
unutmang) 
6. Tanlangan zo’riqishda talab qilinadigan ushlab turish vaqtini
belgilash. 
7. Namunani tekshirish stoliga o’rnatishda sharcha izining markazi 
namuna chekkasidan kamida 2,5 mm masofada bo’lishini 
ta’minlash.; 
8. Dvigatelni ishga tushirish;
9. Tekshirish tugagandan keyin maxovikni teskari aylantirib, 
namunani olish; 
10. Tekshirishni uch marta takrorlash; 
11. Lupa yordamida sharcha izining diametrini aniqlash va Brinel 
bo’yicha qattiqligini hisoblab topish; 
12. Olingan natijalarni asosida quyidagi jadvalni to’ldirish: 
Olingan natijalarni to’ldirish jadvali. 
№ 
Metall 
namunanin
g turi 
Brinel 
bo’yicha 
qattiqligi, 
HB 
(N/mm
2
) 
Sinaladiga
n namuna 
qalinligi 
(mm) 
P/ D 
(N/mm
) 
Sharchani
ng 
diametri 
D, (mm) 
Zo’riqi
sh 
P, (N) 
Zo’riqish 
ta’sirini 
tutib turish 
vaqti (sek) 
Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, Brinel 
usulida qattiqlikni aniqlash haqida qisqacha ma’lumot, kerakli jihozlar va 
asbob-uskunalarning nomi, ishning bajarilish tartibi va olingan natijalar 
asosida jadval to’ldirilgan bo’lishi kerak. 
Nаzоrаt sаvоllаri: 
1. 
Mеtаllаrning qаttiqligi dеb nimaga aytiladi? 
2. 
Mеtаllаrning qаttiqligi аsоsаn necha usuldа аniqlаnаdi? 
3. 
Qаttiqlik хаlqаrо stаndаrtlаrdа qaysi harf bilan bilаn bеlgilаnаdi? 
4. 
Brinеl usulidа аniqlаngаn qаttiqlik qaysi harflar bilаn bеlgilаnаdi? 

---

14 
5. 
Brinеl usulidа qanday mеtаllning sirtigа qanaqa shаrchаni bоtirish
nаtijаsidа qаttiqlik аniqlаnаdi? 
6. 
Brinеl usulidа aniqlаnishi kеrаk bo’lgаn mеtаllаrning хiligа vа 
uning qаlinligigа qаrаb diаmеtri necha mm li tоblаngаn po’lаt 
shаrchаlar qo’llaniladi? 
7. 
Аniqlаnishi kеrаk bo’lgаn mеtаllаrning хiligа vа uning qаlinligigа 
qаrаb po’lat sharcha qancha kuch bilаn аstа-sеkin bоtirilаdi? 
8. 
Brinеl bo’yichа qаttiqlikni aniqlash formulasini yozib ko’rsating. 
LABORATORIYA ISHI № 4
MAVZU: Metallarning qattiqligini Rokvell usulida aniqlash 
Ishdan maqsad: Metallarning qattiqligini Rokvell usulida 
aniqlashni o’rganish. 
Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar:1. TK-2M rusumidagi 
qattiqlikni o’lchovchi Rokvell pressi; 2. Metall namunalar to’plami; 3. 
Egov; 4. Qum qog’oz; 5.Mikroskop; 6. TK-2M asbobida qattiqlikni 
aniqlash usullari to’g’risida yo’riqnoma. 
Umumiy ma’lumot 
Metallning qattiqligini Rokvell usuli bilan aniqlash ham Brinel 
usuliga o’xshagan, ammo bu usul qattiqligi yuqori bo’lgan (toblangan, 
sementitlangan) metallarning qattiqligini aniqlashda keng qo’llaniladi.
Rokvell usulida, qattiqlik toblangan shar yoki olmos konus qoldirgan 
izning chuqurligi bilan aniqlanadi. Undan tashqari Rokvell usulida 
namunaga ta’sir etuvchi zo’riqishni teng sharoitda ixtiyoriy o’zgartirish 
mumkin. Metallning qattiqligini Rokvell usuli bilan aniqlashda namunaga 
botirilgan jism izining chuqurligi botirish jarayonining o’zida o’lchanadi.
Bu sinashni ancha tezlatadi va osonlashtiradi.
Tekshirilayotgan 
metallarning 
qattiqligiga 
qarab 
namunaga 
botiriladigan jism (uchlik) ning ikki xili ishlatiladi: 
1. Qattiqligi kichik va o’rtacha metall namunalar uchun (B shkala 
bo’yicha) ta’sir etuvchi kuchi 1000 N bo’lgan, diametri 1.59 mm li 
toblangan sharcha ishlatiladi; 

---

15 
2. Qattiqligi yuqori bo’lgan metall namunalar uchun esa (C shkala 
bo’yicha) ta’sir etuvchi kuchi 1500 N bo’lgan, uchining burchagi 120
0
radiusli olmos konus ishlatiladi. 
P
0
P
1
P 
P
0
h
0
h
1
P 
(100 N)
h 
0
h
1
h 
3. 1-rasm. Qattiqlikni Rokvell usulida (olmos konus yordamida) 
aniqlash sxemasi. 
Bu yerda, P
0
- dastlabki ta’sir etuvchi kuch (zo’riqish), N; P
1
- asosiy 
ta’sir etuvchi kuch (zo’riqish), N; P- umumiy ta’sir etuvchi kuch 
(zo’riqish), N; a - namunaning qalinligi, mm; h – olmos konus botirilganda 
qoldirgan iz chuqurligi. 
Sinalayotgan namunaga zo’riqish ketma-ket ikki bosqichda ta’sir 
ettiriladi.
1-bosqichda ta’sir etgan zo’riqish doimo 100 N ga, 2-bosqichda, 
asosiy ta’sir etgan zo’riqish esa toblangan po’lat shar bo’lganda 900 N 
ga, olmos konus bo’lganda esa 1400 N ga teng bo’ladi. Shunday qilib, 
umumiy zo’riqish (P) dastlabki zo’riqish (P
0
) bilan asosiy zo’riqish (P
1
) 
ning yig’indisiga teng: 
1
0