O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta

Mikroorganizmlarning hujayra tuzilishi va shakllari

Mikroorganizmlar dunyosi keng va xilma-xildir. U ko’p minglab har xil tuzilishli guruhlarni o’z ishiga qamrab olsada, olimlar mikroorganizmlarning yngi-yngi turlarini topishda davom etmoqdalar.

SHuning ushun ham ularni o’rganishni bir tizimga solish maqsadida mikroorganizmlarni har xil xususiytlaridan, jumladan, ularning tuzilishi (morfologiysi), fiziologiysi, kultural belgilari, u yoki bu kimyoviy moddalar sintez qilishi va boshqa bir qator xususiytlaridan foydalangan holda guruhlarga bo’lib o’rganiladi.

Mikroorganizmlar, boshqa tirik organizmlar singari hujayralardan tashkil topadilar. Ko’pshilik mikroblar bir hujayralik bo’lsada, tabiatda ularni ko’p hujayrali shakllari ham mavjud. Mikroorganizmlar hujayralari tuzilishining o’ziga xosligiga qarab, ular ikki guruhga: prokariotlar va eukariotlarga bo’linadilar.

Prokariotlar (ydrosiz organizmlar) hujayralari оddiy bo’lib, ularda yqqol ko’rinadigan ydro bo’lmaydi. ßdro vazifasini bajaruvshi nukleoid membrana bilan o’ralmagan holda faoliyt ko’rsatadi va bir dona ikki zanjirli DNK molekulasidan iborat bo’ladi. Ularni hujayra qobig’i nisbatan yumshoq bo’lmasdan, uning kimyoviy tarkibi eukariotlarnikidan farq qiladi. Prokariotlar va bakteriylar iboralari sinonimlar sifatida, bir-birini o’rnini bosadigan ma’noda ishlatiladi.

Eukariotlar (yoki ydroli organizmlar) alohida membrana bilan o’ralgan va xrоmasоmalar to’plamiga ega organizmlardir. Xrоmosomalarda genetik axborotlar saqlovshi dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) saqlanadi. Bundan tashqari, eukariotlar faqatgina ularga xos bo’lgan organellalar (mitoxondriy, xloroplast va x.k.) ham saqlaydilar.

Mikroorganizmlarni belgilash ushun qo’sh (binar) nomenklatura ishlatilib, ular mikroorganizmlarni avlodi va turini lotin tilida yoziladigan nomlarini o’z ishiga oladi. Masalan, Sandida avlodiga mansub ashitqi zamburug’larini bir nesha turlari ma’lum: Sandida tropisalis, Sandida lipolytisa va x.k. Buni qisqartirib S.tropisalis, yoki S.lipolytisa deb yozilishi mumkin. Ba’zida russha ham yozishga ruxsat etilgan, masalan, Kandida tropikalis, Kandida lipolitika.

Mikroorganizmlar klassifikasiysidagi pastki taksonomik birlik tur hisoblanadi. Turlar to’planib avlodlarni, avlodlar - oilani, oilalar- qatorni, qatorlar esa - sinflarni tashkil etadi.

Tur  bu umumiy genotipga ega, mоrfologiysi, fiziologiysi va boshqa xususiytlari o’xshash bo’lgan, ma’lum sharoitda bir xil jarayonlarni amalga oshiruvshi mikroorganizmlarni o’z ishiga oladi. Mikrobiologiyda keng ishlatiladigan “shtamm” tushunshasi toksonomik kategoriy hisoblanmaydi.

SHtamm  turga nisbatan qisqa ma’noga ega bo’lib, bir turga mansub, ammo ba’zi-bir xususiytlari bilan farq qiluvshi mikroorganizmlarga nisbatan ishlatiladi. Ammo, shtammlarni asosiy xususiytlari turlar doirasidan tashqariga shiqmaydi.
Mikroorganizmlar juda kishik bo’lganliklari sababli, ularni xususiytlari haqidagi axborotni faqatgina bir nesha million-milliardlardan iborat bo’lgan to’plamlarni o’rganish orqali olish mumkin xolos. Mikroorganizmlarni bunday to’plamlari “kultura” deb atalsa, ularni undirish yoki ko’paytirish jarayoni “o’stirish” deb ataladi.

Bir turdan (shtammdan) iborat bo’lgan mikroorganizmlar to’plami - toza, ikki yoki undan ko’proq bo’lgan turdan iborat mikroorganizmlar to’plami esa aralash deb ataladi.

Asosiy shakllar orasida, bir-biridan o’tuvshilari ham mavjud. SHarsimon (kokklar) mikroorganizmlar asosan sharga o’xshash bo’lib, ularni orasida sho’zinshoq, bir tomoni yssiroq, bukri va boshqa shaklga ega bo’lganlari ham ushrab turadi. Kokklar bo’linganda bir tekisda ikkitadan (juft) bo’lib ko’payishlari mumkin, bularni diplokokklar deb ataladi.

Agar bo’linish birin-ketin amalga oshirilib, hujayralar bir-birlariga yopishgan holatda, zanjirsimon bo’lib qolsalar - bularni streptokokklar deb ataladi.

Kokklarni ikkiga o’zaro perpendikulyr holatda bo’linishi to’rtta hujayra hosil qiladi va bu tetrakokklar deb ataladi.

Hujayralarni tartibsiz to’planishi, uzum shingiliga o’xshash shaklga ega bo’lishi kokklarni har xil tekislikda bo’linishi natijasida paydo bo’ladi va bunday shakllar stafilakokklar deb ataladi.

Ko’pshilik bakteriylar tayoqshasimon yoki silindrsimon shaklga ega bo’ladilar. Ko’pshilik holatda tayoqshani ushi yrim oy holatga ega bo’lib, ba’zida to’g’ri burshak holda kesilgan holatdagilari ham ushrab turadi.

Tayoqshasimon bakteriylar kokklarga o’xshab juft-juft joylashishlari ham mumkin, bularni diplobakteriylar deb ataladi.

Agar hujayralar zanjirsimon joylashgan bo’lsa, ularni streptobakteriylar deb ataladi.

Egri-bugri yoki spiralsimon bakteriylarni nafaqat bo’yi yoki eni bo’yisha, balki ularni qiyshaygan qismlarining soni bo’yisha ham bir-birlaridan ajratiladi. Vibrionlar shakli bo’yisha vergulni eslatadi; spirillar 3 dan 5 gasha qiyshiq burmalar hosil qiladilar; spiroxetlar esa beshdan ortiq burmalar hosil qiladilar hamda birlamshi burmalaridan tashqari ikkilamshi burmalar ham hosil qiladilar.

YUqorida keltirilganlardan tashqari, boshqa shakllarga ega bo’lga mikroorganizmlar ham ushrab turadi. Masalan, mikobakteriylar tayoqshasimon shakldan tashqari, rivojlanishning dastlabki vaqtlarida shoxshasimon shaklga ham ega bo’ladilar. Ayniqsa shoxlanish shakli aktinomisetlar hujayralariga xosdir.

Mikroorganizmlarni shakli va katta kishikligi oziqa muhitining tarkibiga, mikroorganizmlar shtammlarining yoshiga va ularni o’sish sharoitlariga bog’liq bo’ladi.

Mikroorganizmlar - mikroskopik (ko’z ilg’amas) organizmlar bo’lganliklari ushun ham, ularni o’lshami mikrometrlarda (1mkmq10^-6m) o’lshanadi. SHarsimon shakldagi

mikroorganizmlarning diametri 0,71,2 mkm; tayoqshasimonlarning uzunligi 110 mkm, eni 0,51,0 mkm bo’lsa, ipsimon shakldagi bakteriylarning uzunligi bir nesha o’n mikrometrgasha etadi.

Hujayrani tashkil etuvshi qismlarning o’lshami bundan ham kishik bo’lib, ular nanometrlar (1nmq10^-9m) bilan o’lshanadi. Buning nima ekanligini ko’z oldimizga keltirish ushun quyidagilarni faraz qilish kifoy: 1 ml suvda (1 litrning mingdan bir qismi) millionlab, 1 g tuproqda esa milliardlar mikrob hujayralari joylashishlari mumkin.

Mikroorganizmlar hajmining o’ta kishikligi, ularni tuzilishini o’rganishni biroz qiyinlashtiradi. Zamonaviy mikroskoplani ayniqsa elektron va lyuminessent mikroskoplarni hamda hujayralarni bo’ysh usullarini ixtiro qilinishi, mikroorganizmlarni tashkiliy qismlarini o’rganish imkoniytini yratdi.

Mikroorganizmlar hujayralarining tuzilishi o’ta murakkab bo’lib, umumiy ko’rinishda hayvonlar va o’simliklar hujayralariga o’xshab ketadi. Aslida esa, prokariot va eukariot mikroorganizmlar hujayralarining tuzilishi va ularni tashkil etgan organella va organoidlarni funksiylari keskin farq qiladi.

Hujayra tuzilishini rivojlangan eukariot mikroorganizmlar vakili ashitqi zamburug’lar hujayralari misolida tahlil qilib ko’ramiz (2rasm).

Prоkariotlar (bakteriylar) hujayralari ansha sodda bo’lib, ularni asosiy farqi ko’rsatib o’tiladi.

Mikrob hujayralarini tashqi muhitdan kapsula, hujayra qobig’i va sitoplazmatik membranadan iborat bo’lgan yupqa qobiq ajratib turadi. Bu qobiqni vazifasi beqiyosdir: eng avvalo u hujayraga shakl berib turadi, tashqi ta’sirlardan saqlaydi va u orqali tashqi muhit (oziqa muhiti) va hujayraning ishki qismi o’rtasida oziqa almashib turiladi.