O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
shart-sharoitlar yaratilmoqda; — fan, ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida xalqaro hamkorlik yo‘lga qo‘yilmoqda. Bu sohada xalqaro-huquqiy me’yorlar yaratilmoqda, ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilmoqda, ilmiy-pedagogik kadrlar, talabalarning rivojlangan mamlakatlar bilan o‘zaro hamkorligi kengaymoqda 1 . Demak, fan taraqqiyoti har bir jamiyatning madaniy yuksalishini belgilovchi mezonlardan biri hisoblanadi, respubkamiz ijtimoiy taraqqiyotida zamonaviy fan yutuqlari ulkan ijtimoiy-siyosiy hamda ma’naviy-madaniy omil bo‘lib xizmat qilmoqda. D I N Din insoniyatning ma’naviy madaniyati tizimida alohida o‘rin tutadi. Dinning asosiy belgisi ilohiy kuch-qudratga bo‘lgan ishonch, e’tiqodda namoyon bo‘ladi. Din tabiat va jamiyat hodisalarini tushuntirish usullaridan biri sifatida ham madaniyat tarixida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Madaniyatshunoslar fikricha, diniy madaniyat chuqur ijtimoiy ildizga ega bo‘lib, asosan, kishilarning tasavvurlari, kayfiyat va amaliyoti birligida o‘z ifodasini topadi. «Insonning diniy tasavvuri deganda uning dunyoqarashida aks etadigan Tangri, farishtalar, maloyikalar, iblis-shayton, hur-g‘ilmonlar, jinlar, ularning odamga munosabatlari to‘g‘risidagi tushunchalari majmuiga aytamiz. Insonning diniy kayfiyatlari deganda uning hissiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan ojizligi, zaifligi, qo‘rqishi, umid va tasallisini tushunamiz. Insonning diniy amaliyotlari esa Tangriga toat-ibodat, ya’ni besh vaqt namoz o‘qib sajda va sig‘inish, ro‘za tutish, turli marosimlar va nazr-niyozlarni o‘z ichiga oladi»’ 1 . Kishilik jamiyati tarixi shundan dalolat beradiki, hamma vaqt ham kishilarda diniy tasavvur, kayfiyat, amaliyot va tushunchalar mavjud bo‘lgan emas. Diniy tasavvurlarning yuzaga kelishiga, asosan, inson va borliq o‘rtasidagi murakkab munosabatlar sabab bo‘lgan. Olimlar eradan oldingi 5—4 ming yilliklar davrida odamlarda Ollohga ishonib yashash tuyg‘usi shakllanganligi haqida yozadilar. Din ibtidoiy jamoa tuzumi taraqqiyotining muayyan bosqichida insonning dahshatli va tushunib bo‘lmaydigan tabiat kuchlari oldida ojizligini ifodalaydigan ma’naviy hodisa sifatida paydo bo‘lgan. Zamonlar zayli bilan inson tabiatning sirli hodisalarini tushunish sohasida tajriba to‘play borgan. Buning oqibatida kishilar ongida tabiat hodisalari va narsalarida qandaydir ilohiy kuch bor, bu kuchlar o‘z mohiyatiga ko‘ra ezgulik va yovuzlik xususiyatlariga ega, degan tasavvurlar hosil bo‘lgan. Diniy tasavvurlar shakllanishining ilk bosqichida yakkaxudolilik emas, aksincha, tabiat va jamiyatning rang-barang hodisalarida «muqaddas 88 madaniyatshunOslik asOslaRi ruh», «jon» va boshqa ruhiy ibtidolar borligi haqidagi tushunchalar yuzaga kelgan. Buning natijasida kishilar narsalarga, o‘simliklarga, hayvonlarga va shunga o‘xshashlarga e’tiqod qo‘yib, ularga sig‘inganlar. Animiylik, fetishiylik, totemiylik, afsungarlik kabi diniy e’tiqodlarning yuzaga kelishida shunday aqidalar negiz bo‘lgan. Real mavjud va, ayni vaqtda, g‘ayri hissiy (fetish) xususiyatlarga ega bo‘lgan predmetlar dastavval diniy munosabatlar obyektini tashkil etgan. Fetishiylik afsungarlik bilan bog‘langan bo‘lib, hodisalar yo‘nalishini sehrgarlik bilan o‘zgartirish mumkinligini ishontirishga harakat qilgan. Predmetga xos deb hisoblangan g‘ayri hissiy xususiyatlar keyinchalik ulardan alohida mustaqil mohiyat-«ruh» sifatida ajratiladi, oqibat-natijada tanadan alohida yashovchi «jon»- (animizm) haqidagi aqidalar yuzaga keladi. Urug‘chilik jamiyati barham topishi jarayonida qabilaviy dinlar o‘rniga ilk sinfiy jamiyatga xos bo‘lgan ko‘pxudolilikni ifodalovchi dinlar paydo bo‘ldi. Tarixiy taraqqiyotning bir qadar so‘nggi bosqichlarida esa jahon dinlari — buddizm (e. o. VI-V asrlar), xristianlik (I asr) va islom (VII asr) yuzaga keldi. Shunday qilib, diniy ong va tasavvurlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi mohiyatini ifodalab, tarixiy taraqqiyot mahsuli tarzida kelib chiqadi va rivojlanadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi barham topishi sharoitida politeistik (ko‘pxudolilik), xususiy mulkning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq ravishda shakllangan ijtimoiy munosabatlar davrida monoteistik (yakkaxudolilik) dinlar yuzaga kelgan. Miloddan avvalgi VI-V asrlarda Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan zardushtiylik, buddizm, yahudiylik, xristianlik, keyinchalik esa, islom dini yuqoridagi xususiyatlarni o‘zida ifoda etadi. Barcha jahon dinlari kishilarni ma’naviy jihatdan tarbiyalashga, mehr- muruvvat, o‘zaro hurmat va yordam, halol-pok yashashga undovchi umuminsoniy qadriyatlarni mujassamlashtiradi. Afsuski, kishilarni tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan dinning bunday funksiyalari yaqin o‘tmishda butunlay inkor etildi, diniy madaniyatning jamiyat va shaxs ma’naviy hayotidagi roli butunlay yo‘qqa chiqarildi. Islom madaniyatining o‘ziga xos bebaho qadriyatlari «Qur’oni Karim», «hadislar», «Tafsirlar»ni, diniy allomalarning jahon e’tirof etgan asarlarini o‘rganish man etildi. Milliy mustaqillik tufayli ma’naviyatimiz tarixida va har bir inson hayotida diniy qadriyatlarning tutgan mavqei o‘z o‘rniga qo‘yildi. Istiqlol tufayli amalga oshirilayotgan bozor munosabatlariga ma’rifatli yo‘l bilan kirib borishning asosiy tamoyillari, shubhasiz, ma’naviylikka suyanadi. Bozor munosabatlari shakllanishi va taraqqiy etishiga ko‘mak beradigan ma’naviy omillardan ustuvorlik bilan foydalanish masalasining muhimligi ham ana shundadir. Ma’naviyatimizning tarixiy ifodasi va o‘zaklaridan biri hisoblanmish din va diniy qadriyatlar bu jarayonda o‘ziga xos mavqe tutishi tabiiy. Darhaqiqat, xalqimiz |