O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
Oltinchidan, mustaqillik sharoitida din va diniy qadriyatlarlarning yuqorida qayd etilgan ijobiy jihatlarini e’tirof etish bilan birga, haqiqiy islomiy axloq- odob, islomiy qadriyatlar bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan aqidaparastlik, ekstremizmning har qanday ko‘rinishiga qarshi murosasiz kurash olib borish har bir fuqaroning burchidir. holbuki, adolatli, demokratik, fuqarolik jamiyati qurilayotgan hozirgi paytda har qanday shakldagi aqidaparastlik ijtimoiy taraqqiyotimiz yo‘liga to‘sqinlik qiladi. Mustaqilligimizning ilk qadamlaridanoq dinning jamiyat ma’naviy hayotida tutgan o‘rni oqilona tarzda belgilab olindi. SAN’AT San’at inson mehnati, aql-idroki, shuuri bilan yaratilgan, vujudga kelgan, ijod qilingan madaniy hodisadir. San’at keng ma’noda madaniy qadriyat bo‘lib, badiiy qadriyatlar bilan birga ularni yaratish va iste’mol jarayonlarini qamrab oladi. San’at xuddi fan singari o‘z mavzu doirasida beqiyos bilish-anglash imkoniyatlariga ega. Lekin san’atning badiiy bilish-anglash jarayoni o‘ziga xos doirada sodir bo‘ladi. San’at voqelikni badiiy vositalar orqali to‘laqonli, jozibali anglashga yordam beradi. Ma’lumki, ijtimoiy ongning har bir shakli voqelikning muayyan biror bir tomonini aks ettiradi. San’at ijtimoiy ong shakli sifatida voqelikni badiiy- tasvirli shaklda aks ettiradi. Insonning bilish-anglash faoliyati masalalari bilan fanning juda ko‘p sohalari shug‘ullanadi. Masalan, tabiiy fanlar insonni biologik mavjudot sifatida o‘rgansa, ijtimoiy fanlar uni shaxs sifatida tahlil qiladi, inson shaxsiga o‘z vazifalari nuqtai nazaridan yondashadi: ruhshunoslik insonning ichki dunyosini, ruhiy kechinmalarini o‘rganadi; iqtisod nazariyasi insonga muhim ishlab chiqaruvchi kuch sifatida qaraydi; siyosatshunoslik insonning siyosiy munosabatlar jarayonidagi o‘rni masalasi bilan shug‘ullanadi; axloqshunoslik insonni xulq-atvor qoidalari bilan bog‘liq holda tadqiq etadi; estetika insonning voqelikka estetik munosabatini ochib beradi va hokazo. Inson badiiy g‘oyalarning moddiy ifoda topishi uchun zarur qurol va vositalar yaratib, o‘z kundalik hayoti mazmunini boyitishga intilib kelganligi ma’lum. Darhaqiqat, uzoq o‘tmishda ajdodlarimiz yaratgan tosh qurollarsiz biror-bir eng sodda naqsh yoki qoyalarga tushirilgan tasvirlar vujudga kelishi mumkin bo‘larmidi? Demak, san’at mehnat bilan uyg‘un tarzda rivojlanib borgan madaniy faoliyat natijasidir. Shu bois badiiy faoliyat shakllari inson ma’naviy mehnati zaminida vujudga kelib, bevosita shu jarayonlar bilan chirmashib ketgan. Badiiy faoliyatning eng qadimgi shakllari hali bir-biridan ajralmagan holda 94 madaniyatshunOslik asOslaRi yaxlit ibtidoiy jamoa madaniyatining bir qismini tashkil etgan edi, bir vaqtning o‘zida ham ijodiy, ham oddiy xayolparastlikni o‘zida birlashtirardi. Afsonada insonning tabiat kuchlari oldidagi zaifligi, ojizligi aks etib, unda ilm-fan, estetik tasavvur kurtaklari, axloqiy qadriyatlarning eng sodda qoidalari va, shu bilan birga, turli yanglishishlar, «man qi lish»lar namoyon bo‘ladi. Madaniy faoliyatning tarkibiy qismini tashkil etgan badiiy faoliyatda diniy ibodatli tomonlar katta o‘rin egallab, foydali-amaliy jihatlar bilan qo‘shilib ketgan edi. Masalan, qadimgi odamlar yovvoyi hayvonlarni kamon o‘qi bilan sanchib tasvirlash orqali bo‘lajak ovda o‘zlari uchun kutilgan zafarning muqarrarligini namoyish etmoqchi bo‘lganlar. Shu tariqa, estetik faoliyat voqelikni bilishga asoslanib, qadimgi odam ongida bilish bilan afsona yaxlitlikni tashkil etadi. San’atning dastlabki kurtaklari ayni vaqtda murabbiy-tarbiyachi vazifalarini ham bajargan. Tasvirlar, naqshlar, raqslar, ertak-afsonalarda avloddan- avlodga o‘tib turgan amaliy, axloqiy, estetik, umuman, ma’naviy tajriba mujassamlashgan edi. Badiiy faoliyatning ilk shakllari uyushtiruvchilik, birlashtiruvchilik tamoyillariga ham xizmat qilgan. Yashash uchun kurash maqsadida va yagona manfaat asosida birlashgan jamoaning xatti-harakatlari, urinishlari vositasida qo‘lga kiritilishi mumkin bo‘lgan g‘alaba — ovda hayvon ustidan g‘oliblik (ovning samarali bo‘lishi) san’atda tasvirlanib, qadimgi odamlar ma’naviy hamkorligining muhim omillaridan biri sifatida ifodalangan edi. San’atning juda ko‘p belgi va xossalari badiiy-madaniy faoliyatning ilk shakllarida ko‘zga tashlanib turadi, lekin ularda hali yakka shaxs omili yetishmas edi. Chunki qadimgi odamlar urug‘ va qabila uchun umumiy his-tuyg‘u hamda tasavvurlar bilan yashagan bo‘lib, o‘zini voqelikdan ajratolmagan edi. San’atning mohiyati shundaki, uning ma’no-mazmuni boshidan oxirigacha shaxs bilan bog‘lanadi, shaxs bilan shakllanadi, shaxs bilan qadr topadi. Shaxs nafaqat san’at ijodkori, badiiy qadriyatlar yaratuvchi, shu bilan birga, san’atning asosiy obyekti va mavzusi hamdir. San’at ijtimoiy hayotning murakkab, rang-barang munosabatlari bilan uzviy aloqador bo‘lib, bir vaqtning o‘zida u ham mehnatning alohida turi, ham ijtimoiy ishlab chiqarishning maxsus sohasi, ham ijtimoiy ongning muayyan shakli, ham o‘ziga xos bilim, ham ijodiy faoliyatning alohida ko‘rinishi, demakki, umuman madaniyat ifodasi sifatida yashab keladi. San’at, birinchi navbatda, ijtimoiy ong shaklidir, uning boshqa barcha tavsiflari ana shu sifatdan kelib chiqadi va shunga asoslanadi. San’atning ijtimoiy turmush jarayonlari bilan bog‘liqligi ma’lum. Buni 1 Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — T.: «O‘zbekiston», 1997. |