O‘smir shaxsining jamoa bilan o‘zaro munosabatining xususiyatlari
2.2. Osmirlik davrida shaxslararo munosabat Osmirlik davrida etakchi faoliyat - bu oqish, muloqot hamda mehnat faoliyatidir.Osmirlik davri muloqotining asosiy vazifasi - bu dostlik, ortoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir.Osmirlar muloqotining asosiy xususiyati shundan iboratki, u tola ortoqlik kodeksiga boysunadi. Osmirlarni oz tengdoshlari bilan muloqotda bolishi goyat katta ahamiyatga egadir. Osmirlar dostlik,ortoqlik va ozaro yordamlashyni hamma narsadan yuqori qoyadilar: ana shunday ozaro munosabatlar, ospirinlik yillarida ham davom eta beradi. Bunda osmirlar va ilk Yoshdagi ospirin oquvchilarniig xulq-atvorlariga dostlari ota-onalar va pedagoglarga nisbatan bir necha marta kuchlirok tasir etadilar. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, osmir bolaning etilmaganligi va tajrnbasizlngi uni tevarak-atrofdagi kimsalardan madad axtarishga majbur kiladi. Osmir bolaga uning istaklarini tushunadngan va ularni amalga oshirishga yordam beradigai dost kerak. Osmirning dostlari bilan muloqoti ham oziga xos xususiyatlarga ega.Tengdosh bolalar bilan prinsipial tenglik holatidagi munosabatlar muhitiga nisbatan osmirda alohida qiziqish boladi. Bu hol osmirda yuzaga keladigan shaxsiy kattalik hissining etik mazmuniga mos keladi. Kattalar bilan muloqotda bolish tengdoshlari bilan bolgan muloqotning ornini bosa olmaydi.Osmir uchun tengdoshlari bilan bolgan muloqot u mustaqil harakat qiladigan ozining shaxsiy munosabatlari muhitiga ajraladi. U bunga haqqim bor, deb oylaydi, oz huquqlarini himoya qiladi va aynan Shuning uchun ham ortoqlari bilan bolgan munosabatga kattalarning orinsiz, qopol aralashuvi osmirning xafagarchiligiga va noroziligiga olib keladi. Osmirda tengdoshlar bilan muloqot qilish va hamkorlikdagi faoliyatga intilish yaqqol namoyon boladi. Jamoa hayoti bilan yashash, yaqin ortoqlar, dostga ega bolish xohishi dostlar tomonidan qabul qilingan, tan olingan, hurmat qilingan bolishdek kuchli xohishdir. Bu osmirning muhim talabiga aylanib boradi24.Osmir uchun eng yoqimsiz vaziyat jamoa va ortoqlarining noroziligi, muloqot qilishni istamaslik, eng ogir jazo esa ochiq yoki nooshkor aloqa uzish, gaplashmaslikdir.Osmirlar dostlik kodeksining muhim meyorlari shanini hurmat qilish, tenglik, sodiqlik, dostga yordam, togri sozlik. Dostlik meyorlarini egallash bolaning osmirlikdagi muhim yutugidir. Agarda u bunday dostni qarindoshlari vz pedagoglari orasidan topa olmasa, unday paytda u oz qizikishlari va intilishlarini kollab-kuvvatlaydigan hamda undagi kamchiliklarni nimalar bilandir toldira oladngan odamni begona katta kishilar yoki oz tengqurlari orasidan albatta topadi.Oz tengdoshlari bilan tenglik asosida qilingan munosabat asosida osmir alohida bir ijtimoiy munosabatlar maktabini otaydi. Ozaro qiziqishlar, atrof dunyoni, bir-birlarini ozligini anglashlari va tushunishlari ular uchun juda qimmatlidir. Osmirlar uchun uy vazifalari, uy ishlari boyicha majburiyatlarni bajarishga qaraganda tengdoshlari bilan muloqot qilish muhimrokdir. Oz sirlarini bola endi ota-onasiga emas, balki tengdoshiga koproq ishonadi. Oz tengdoshlari bilan muloqot va munosabat jarayonida oz shaxsini erkinlik bilan tola namoyon eta oladi. SHaxsiy erkinlikni u katta bolish xuquqi deb anglaydi.Osmirning oz tengdoshlari bilan muloqotda bolishi goyat katta ahamiyatga ega ekanligini yaxshi bilgan tajribali oqituvchilar sinfda ham oquvchilarning ayrim kichik kichik guruhlari orasida ijobiy ijtimoiy fikrni shakllantirishga katta etibor beradilar, osmirlarga ularning yaqin dostlari orqali tasir korsatishga harakat qiladilar. Ayrim oquvchilarning (ayniqsa oqishda orqada qoladigan va tarbiyasi qiyin bolgan oquvchilarning) sinf jamoasidagi shaxslararo munosabatlar tizimidan tushib qolishlariga yol qoymaydilar25.Osmirlarning ota-onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti xarakteri ularning katta bolganlik hissi asosida tuzilgan boladi. Kattalar tomonidan qilinadigan osmirlarning haq-huquqlarini cheklashlariga bildirgan qarshilik va etirozlariga ozlari ham qattik qayguradilar. Ular muloqotda kattalarning qollab-quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat osmirga kattalarni yaxshiroq tushunishlari uchun yordam beradi. Osmir ozida bolayotgan ozgarishlar, uni tashvishga solayotgan muammolar haqida kattalar bilan bolishishga katta ehtiyoj sezadi, lekin buni hech qachon birinchi bolib ozi boshlamaydi. Osmir oziga nisbatan Yosh bolalardek qilinadigan muomala-munosabatiga qattiq norozilik bildiradi, osmirlar muloqoti nihoyatda ozgaruvchanligi bilan xarakterlanadi.Ozini kattalardek his qilish tuygusi bolaning shaxsan oziga bolgan munosabatini muayyan darajada ozgartiradi va har qanday ichki munosabat singari bu ham tashqi munosabatlarning tasiri ostida, mazkur shaxsga nisbatan boshqa odamlarning munosabatlari tashkil topadi.Shuning uchun osmir ozi haqida atrofdagi kishilar qanday fikrga kelishi togrisida kop oylaydi hamda buning uchun qulay muhit yaratish yollarini faollik bilan izlaydi.Bu shunday muhit bolmogi kerakki, undagi munosabatlar endi osmirning katta kishi, mustaqil odam bolib qolganligini yaqqol namoyon bolishini istaydi. Har bir osmir bilan muloqotda uning shaxsidagi eng yaxshi tomonlarni topa bilish, nimaga qobiliyati bor ekanligini aniqlab olish hamda ularga tayangan holda osmirning oziga bolgan ishonchini har tomonlama qollab-quvvatlash goyat muhimdir. Aks holda tarbiya sohasida katta qiyinchiliklar kelib chiqishi muqarrar. Osmir oziga yaqin bolgan kishilarning koz ongida oz shaxsining mustaqilligini tasdiqlash, ozligini bildirib, oz men ini anglatish maqsadida u yoki bu darajadagi oz imkoniyatidan tashqari ishlarga qol urishga va shu orqali oz shaxsining tasirini atrofdagi kishilarga otkazishga harakat qilib korishga majbur boladi. Basharti, bola ozini ijobiy tomondan korsatishning ilojini topa olmasa, u holda psixologik ehtiyoj tufayli u salbiy ishlarda ozini korsatishi, oz kamchiliklarini oshirib korsatishi, qilish mumkin bolmagan ishlarni atayin qilishi, koproq ojarlik va qaysarlik qilishi va boshqa salbiy ishlarni qilishi mumkin.Ushbu Yoshdagi bolalarning oz-ozini hurmat qilish tuygusini shakllantirish uning shaxsi rivojida muhim hisoblanadi. Bunda oqituvchi bolaning sinf va maktab jamoasi oldidagi obrosini kotarish yollarini izlashi turli sohalardagi yutuqlarini kopchilikka malum qilib, xato va kamchiliklarini yoqotishda donolik bilan harakat qilishi uning oz kuch va imkoniyatlariga ishonishiga zamin yaratadi.Bu bilan osmirda shakllanib kelayotgan katta kishi bolib qolish tuygusini hurmat qilishini bildiradi, oqituvchi osmirning zarur munosabatlarini yolga qoyishida unga zarur kishiga aylanadi. Osmirda psixik jarayonlarning keskin ozgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda, oquvchi bilan oqituvchi muloqotida, kattalar bilan osmirlarning muomalasida qatiy ozgarishlar jarayonida qiyinchiliklar paydo boladi. Bular avvalo talim jarayonida roy beradi: yangi axborot, malumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari osmirni qoniqtirmay qoyadi.Odobli, dilkash osmir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qopol, serzarda bolib qoladi. Osmir xulqidagi bunday ozgarishlar tajribasiz oqituvchi va ota-onasini qattiq tashvishga soladi. Xosh, osmirlarning psixik osishini harakatga keltiruvchi kuch nima? Osmirning psixik osishini harakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari ortasidagi qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bolishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni osmirning psixologik kamolotni taminlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish, uning shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish orqali asta-sekin yoqotish mumkin.Ota-onalarning osmirga shu erkinlikni bermasligi yoki osmirning shunday deb bilishi natijasida, ular ota-onaga qarshi pozitsiyada boladilar. SHuni alohida takidlash lozimki, ana shu muloqot va munosabat asosida osmirlarda gurur hissi shakllana boshlaydi. Albatta, gurur meyor va qoidalari kattalardan organiladi, lekin oz gururini qanday himoya qilishi osmirlarning alohida nazoratida boladi26.
Xulosa O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pеdagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham dеb ataymiz.
O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini. O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya bеrish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan еtarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kеlib chiqadi. Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda kiyin kеchadi.
Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir.
Bu davrda o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi tushuncha kеngayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga kеltiruvchi kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladigan extiyojlar bilan bu extiyojlarni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi dialеktik qarama-qarshiliklarni yuzaga kеlishi va bartaraf qilinishidan iboratdir.
Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan kеyin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi uning hayotida burilish davri hisoblanadi.O`smirlarning yangi ijtimoiy jixatdan tashkil topgan va rang-baranglantirilgan faoliyatni uning psixologik hamda shaxsning tarkib topishiga asos, sharoit va vosita xizmat qiladi.
Shunday qilib, o`smirlarga talim-tarbiya bеrishning yangi to`g`ri usullari hamda vositalarni topishi uchun o`smirlik yoshining o`ziga xos hususiyatlarini jismoniy va psixologik taraqqiyotini yaxshi bilishimiz kеrak. O`smirlik yoshining mazmuniy xaraktеritsikasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib boradi, chunki inson xayotining xususan ijtimoiy sharoitlari o`zgaradi.
Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga og`ir, ba’zan kuchi еtmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik inqirozga va hayajonga soladigan, masalan: o`smirlar uchun xaraktеrli bo`lgan norozilik, qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz qilishga moyillik sub’еktiv olamga va shunga o`xshash hislatlarni kеltiradigan jinsiy еtilishga nixoyatda katta axamiyat bеradilar.
Xulosa qilib aytganda o‘smirlar ortasida nizolarni kelib chiqishi va ularni
bartaraf etish fikrimizcha ota-ona, maktab, mahalla hamkorligiga bogliq. Hamkorlik yaxshi yolga qoyilsa, mahallalarda inspektorlar va maktab rahbariyati tomonidan profilaktik tadbirlar, uchrashuvlar, suhbatlar koproq tashkil etilsa maqsadga muvofiq bolar edi.