O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti buxoro filiali

3.3. Kadastr kartalarini tuzish bo`yicha kameral ishlarni texnologik 


sxemasi. Tayyorgarlik ishlari 
Aerofotosyomka 

materiallarini

fotogrammetrik 
qayta
ishlash, 

ortofotoplanlarni

tuzish,

obyektlar

konturini 
syomka
qilish

bo`yicha

fotogrammetrik ishlar, raqamli kartalarni olish maqsadlari uchun GIS vositasida 
raqamli kartografik ma`lumotlarni qayta ishlash bo`yicha ishlar, vektorlash ishlari.
Rasmda zamonaviy metodlar va GIS ni qo`llash yordamida kartografik 
mahsulotlarni ishlab chiqarishning umumlashtirilgan texnologik sxemasi
ko`rsatilgan. 
Bu texnologik sxemani batafsil qarab chiqamiz va ayrim texnologik
jarayonlar mazmunini tahlil qilamiz. Kameral ishlardagi texnologik jarayonlarni 
amalga oshirish uchun Intergraph firmasi ishlab chiqargan dasturiy va texnik
vositalar kompleksini o`zida mujassamlashtirgan kadastr kartografiyasining 
avtomatlashtirilgan sistemasi qo`llaniladi.
Rasmda kadastr kartografiyasining avtomatlashtirilgan sistemasi vositasida 
kadastr kartalari va ortofotoplanlarni tuzish bo`yicha kameral ishlarning texnologik
sxemasi ko`rsatilgan. 
Unda ma`lumotlar bazasini yaratish, GIS dasturi (MGE) vositasida
ma`ulmotlar bazasining interfeysini yozish va ish obyekti uchun MGE loyihasini 
tayyorlash kabi tayyorgarlik ishlari muhim o`rin egallaydi. Tayyorgarlik ishlari
ikki bosqichdan iborat. 
Tayyorgarlik ishlarining birinchi bosqichi o`z ichiga:
- ma`lumotlar bazasini (MB) yaratish; 

---

44

- RIS – sxemalar tuzish;
- MGE loyihani tuzish. 
Bu jarayonlar yakunlangach, rel’efning raqamli modelini yaratish,
ortofototranformirlash, ortofotoplanlarni montaj qilish kabi fotogrammetrik ishlar 
bajariladi. Birinchi bosqich ishlari bilan bir vaqtda fotogrammetrik loyiha,
aerofotosurat va fototriangulyatsiyalarni skanerlashni ham bajarish mumkin. 
Ma`lumotlar bazasi (MB) sistema administratori tomonidan tuziladi. Ishning
har bir loyihasida foydalanuvchining MB si ko`rsatiladi va MB ning kerak 
bo`ladigan fayllariyaratiladi, foydalanuvchining nomi va huquqlari belgilanadi.
Bundan tashqari, sistema administratori quyidagi resurs fayllarni 
ta`minlaydi:
- shartli belgilar bibliotekasi; 
- shriftlar bibliotekasi;
- chiziqlar shakli bibliotekasi; 
- ranglar jadvali;
- sozlash fayllari. 
Loyihaning RIS-sxemasi MB foydalanuvchisiga tegishli, MB ni GIS dagi
MGE ning maxsus dasturiy vositasi (RIS) bilan aloqasini ta`minlovchi sistemali 
jadvallarni o`zida mujassamlashtiradi. RIS-sxema tuzilayotganda sxemaning nomi,
paroli, kom’pyuterning tarmoqdagi raqami, MB dan foydalanuvchining nomi va 
paroli, operatsion sistema tipi, foydalanilayotgan ma`lumotlar bazasini sistemali
boshqarish (SUBD) tipi, yaratilgan MB ning nomi va boshqa ayrim parametrlar 
ko`rsatiladi.
Birinchi bosqichdagi sanab o`tilgan tayyorgarlik ishlaridan asosiy e`tiborni 
MGE loyihaga qaratish lozim.
MGE loyiha – bu katologlar, fayllar, MB ko`rsatkichlari, MB jadvallari kabi 
qaysidir hududning kartasini GIS MGE vositasida tuzish bo`yicha zarur bo`lgan
barcha kompleks ishlarni bajarishning tashkiliy strukturasidir. 
MGE loyiha ikkita alohida usulda tuzilishi mumkin. Ulardan birinchisi ―toza
varaq‖ loyihasini tuzishdan boshlanadi. Unda quyidagilarni bajarish zarur: 

---

45

- ―to`ldirilmagan‖ loyihani yaratish (bo`sh jadval va fayllar bilan);
- koordinatalar sistemasi, kartografik proektsiyalar, ishning o`lchov 
birliklari kabi zaruriy parametrlari bo`lagan grafik fayl-prototiplarni yaratish;
- loyihani sozlashlari va resurslarini yozish; 
- obyektlar jadvalini tuzish va uni to`ldirish;
- metkalarni yozish (atributlar); 
- obyekt atributlari jadvalini tuzish (bo`sh holda);
- atributlar mazmunini chegaralanganligini yozish. 
MGE loyihani yaratishning boshqacha yoki ikkinchi yo`li ―to`ldirilmagan‖
loyihani yaratishni o`z ichiga oladi va keyin arxivlangan loyiha-prototipdan zaruriy 
minimum axborotdan iborat ma`lumot olinadi. Ma`lumot olingandan so`ng, aniq
talablarga mos keluvchi loyiha ma`lumotlari redaktsiyasi bajarilishi mumkin. 
MGE loyiha tushunchasi haqida gapirilganda kadastr kartografiyasining
avtomatlashgan sistemasiga ushbu texnologiyaning o`ziga xos xususiyatlarini 
ko`rsatib o`tish lozim. Bunda ishlab chiqarish ishining eng avvalidan boshlab
barcha texnologik jarayonlar GIS ning bitta umumiy loyihasiga birlashtirilgan va 
GIS MGE bilan aloqadorlikda bajariladi. Bu birinchi navbatda barcha ish
o`rinlaridagi 
bajaruvchilar
grafik

fayl-prototiplarda

umumiy

o`rnatilgan

koordinatalar sistemasi va o`lchov birliklaridan foydalanishda ko`rinadi. 
Tayyorgarlik ishlarining ikkinchi bosqichi o`z ichiga:
- obyektlar va atributlarning jadvallarini tuzish yoki loyihalash; 
- varaq ramkasini tayyorlash va ramka chetlarini jihozlashni oladi.
Obyektlar jadvali – bu kadastr kartografiyasi obyektlarining klassifikatorini 
sistemali amalga oshirishni o`zida mujassamlashtirgan MGE ning standart
jadvalidir. Ular obyektlar va kodlarini nomlari, DGN faylidagi grafik 
obyektlarning tiplarini yozish (nuqta, chiziq, poligonning chegarasi, tsentroid,
belgi), obyektlar bilan aloqada bo`lgan grafik atributlar, MicroStation komandalari, 
atributlar jadvallariga mos keluvchi ssilkalarni o`z ichiga oladi. Kartani bosishga
tayyorlayotgan vaqtda shartli belgilarni zaruriy grafik parametrlarini to`liqroq, 
aniqroq va ta`sirliroq qilish imkoniyati mavjud.

---

46

Kartada ko`rsatilishi kerak bo`lgan boshqa obyektlar kartaning pasport
ma`lumotlaridan tuzilgan atributlar jadvali bilan bog’lanadi. Grafik faylda bu 
obyekt karta varag’ining ramkasiga yoki hudud chegarasiga mos kelishi kerak.
Tayyorlangan jadval vektorlash yoki stereoskopik syomkalar bajariladigan 
barcha joylarda ishlatilishi mumkin. Bu esa butun loyiha uchun yagona kod va
obyektlar nomi, grafik atributlar, koordinatalar sistemasini o`rnatish hamda ishchi 
o`lchov birliklarini qabul qilish imkonini beradi.
Atributlar jadvali – bu obyektlar tavsifidan iborat bo`lgan foydalanuvchi 
ma`lumotlar bazasi jadvalidir. Atributlar jadvali kadastr kartografiyasi obyektlari
klassifikatorida kartalashtirilayotgan obyektlar tavsifini yozish imkonini beradi. 
Har bir tanlab olingan tavsif uchun alohida atributlar jadvali tuziladi. Masalan, ―yer
uchastkasi‖ obyekti uchun yer uchastkasining barcha zarur bo`lgan tavsiflari 
berilgan jadval tayyorlanadi. Har bir atributlar jadvali qaytarilmas nomga ega
bo`ladi va tanlab olingan tavsif aniq formatda kolonkalarda keltiriladi. 
Varaq ramkasini tayyorlash va ramka chetlarini jihozlash bo`yicha
tayyorgarlik ishlari yakunlanadi. Kiruvchi ma`lumot bo`lib, kartalashtirilayotgan 
joy chegaralarining burilish nuqtalarining koordinatalari sanaladi, masalan, aholi
punktlari. Natija har bir varaq uchun ramka chetlarini jihozlashda grafik fayllarni 
tanlab olish orqali ko`rsatiladi.
Shunday qilib, tayyorgarlik ishlarining asosiy natijalari bo`lib: grafik fayl-
prototiplar; ma`lumotlar bazasi jadvali; grafik fayl razgrafka; ramka chetini
jihozlashning grafik fayllari; resurs fayllar; sozlash fayllari kiradi. 
Grafik fayl-prototiplar amalda skanerlash va fototriangulyatsiyadan boshqa
hamma jarayonlarda ishlatiladi. Obyektlar va atributlar jadvali stereosyomka, 
ortofotoplan va kartalarni vektorlashda, ularni ish joylariga uzatishda
foydalaniladi. Razgrafka fayllari esa stereosyomka, vektorlash va ortofotoplanlarni 
tuzishda ishlatiladi.
Barcha tayyorgarlik ishlarini yakunlab, stereosyomka, ortofotoplanli syomka 
va kartalarni vektorlash ishlarini boshlash mumkin. Syomka qilish yoki vektorlash
jarayonida operator grafikli obyektlar bilan obyektlar jadvalini aloqasini o`rnatishi 

---

47

va obyekt xususiyatlari haqidagi ma`lumotni kiritishi mumkin. Ma`lumotlarni
to`plash yakunlangach, o`rnatilgan aloqa va yozilgan atributlar avtomatik tarzda 
MB ning MGE loyihasi jadvalida ko`rinadi. Vektorlash va konturlarning vektorli
modelini stereosyomkalarini DGN grafik fayllari shaklida olish jarayonida MB 
bilan aloqadorlikda GIS dasturiy vositalari yordamida qayta ishlanib, natijada
raqamli kartalar olinadi. 
Shunday qilib, tayyorgarlik ishlari va kameral ishlardagi turli texnologik
jarayonlarni batafsil qarab chiqildi. Asosiy texnologik jarayonlarning mazmuni va 
o`ziga xos xususiyatlari keyingi bobda bayon etiladi.