O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

2.
O'zgarmas tok (resistiv) zanjirining elektr parametrlarini o'lchash uchun quyidagi formulalar va usullar mavjud:

1. 
   Resistansiyani o'lchash:
   

Resistansiya (R) ohmlarda (Ω) ifodalangan. Uch fazali o'zgarmas tok zanjirining resistansiya o'lchamasi quyidagi formuladan olinadi: R=IV​ Bu formulada:
R - resistansiya (Ω),
V - voltaj (V),
I - tok (A).

2. 
   Gidrolik Kuchlanish (Power) o'lchash:
   
   • 
     Gidrolik kuchlanish (P) vatt (W) yoki kilovatt (kW)da ifodalangan. Quyidagi formuladan olinadi: cos(f0)P=V⋅I⋅cos(ϕ) Bu formulada:
     

P - gidrolik kuchlanish (W yoki kW),
V - voltaj (V),
I - tok (A),
cos⁡cos(ϕ) - faza burchi (power factor).

3. 
   Reaktiv Quvvat (Reactive Power) o'lchash:
   
   • 
     Reaktiv quvvat (Q) volt-amper reaktivda (VAR) yoki kilovolt-amper reaktivda (kVAR) ifodalangan. Quyidagi formuladan olinadi:
     
   • 
     =⋅sin⁡(Q=V⋅I⋅sin(ϕ) Bu formulada:
     

Q - reaktiv quvvat (VAR yoki kVAR),
V - voltaj (V),
I - tok (A),
sin⁡()sin(ϕ) - faza burchi sinusi.

4. 
   Culunish Quvvati (Apparent Power) o'lchash:
   
   • 
     Culunish quvvati (S) volt-amperda (VA) yoki kilovolt-amperda (kVA) ifodalangan. Quyidagi formuladan olinadi: S=V⋅I Bu formulada:
     

S - culunish quvvati (VA yoki kVA),
V - voltaj (V),
I - tok (A).

3. Uch fazali zanjirlarda aktiv va reaktiv quvvatni o’lchash
Uch fazali sistemaning aktiv quvvati har bir fazaning aktiv quvvati bilan neytral simdagi aktiv quvvat yig‘indisiga tengdir:
P = P_A + P_B + P_C + P_{N .}
Uch fazali sistemaning reaktiv quvvati har bir faza hamda neytral sim qarshiliklaridagi reaktiv quvvatlarning algebraik yig‘indisiga tengdir:

Тo‘la quvvat:

Q = Q_A
 Q_B

S =
 Q_C
 Q_{N .}

.

Agar fazalardagi yuklamalar simmetrik bo‘lsa, unda P_N = Q_N = 0, va

P_A = P_B = P_C = U _f I _f
Q_A = Q_B = Q_C = U _f I _f
cos  sin  

^ – yuklamaning faza kuchlanish vektori orasidagi burchak.
Demak, simmetrik yuklama uchun:
^U f
bilan shu faza toki vektori ^{I f}

P = U_l I _l
cos  _yoki ^{P =}
3 U _f I _f
сos  _,

Q  U_l I _l
sin  _yoki
Q = 3 U _f I _f
sin  _,

S = U_l I _l
yoki ^{S =}
3 U _f I _{f .}

Uch fazali generatorning har bir fazasi ishlab chiqarayotgan energiyani W_A ,
W_B , W_C deb belgilasak, unda generatorning oniy quvvati:
^{p = d} ^{W + W + W}  ^{= p + p + p}

dt
A B C a b c
.
Har bir davr uchun quvvatning o‘rtacha qiymati, ya’ni generatorning aktiv quvvati har bir faza aktiv quvvatining yig‘indisiga teng:

T


P = ¹
_T 0
pdt = P_A + P_B + P_C =

= U_aI _a cos _a + U_bI _bcos _b + U_cI _ccos _c .
Тo‘la quvvatni kuchlanish va tok komplekslari orqali ham ifodalash mumkin:
Q

S = U I ^ + U I ^ + U I ^

_{= P 2 + Q 2 e} j arc tg_P

A A B B C C
, (3.2)

I ^ , I




Тo‘rt simli uch fazali sistemada har bir fazadagi aktiv quvvatni o‘lchash uchun vattmetrni quyidagi
sxemada ulash kerak (3.22 - rasm).
Bu sxemada har bir vattmetr bitta fazaning aktiv quvvatini o‘lchaydi.
Uch fazali simmetrik yuklamada bitta fazaning aktiv quvvati (P_f) ni o‘lchash yetarlidir. Unda uch fazali sistemaning aktiv quvvati bir faza quvvatini uchga ko‘paytirilganiga teng bo‘ladi:

21. 
    - rasm
    

^{P  3P}_f .

Uch simli neytral simsiz yuklamalarning ulanishi va xarakteri ixtiyoriy bo‘lgan zanjirda liniya toklarining vektor yig‘indisi:

Demak:
I _A  I _B

• 
  I _C
  

 0 _.

I _B  I _A

• 
  I _{C .}
  

S ifodasini (3.2) formuladan foydalanib aniqlaymiz:
.
Binobarin, sistemaning aktiv quvvati:
S = U _AI _A + U _B (– I _A – I _C ) + U _C I _C =

= (U _A – U _B )I _A + (U _C
– U _B )I _C
^{= U} AB ^I A ^{+ U} CB^I C

P = U _AB I _A
cos(U _AB ^ I _A ) + U_СB I _C
cos (U _CB ^ I _C ) = P_{W 1} + P_{W 2}

Uch simli uch fazali sistemaning aktiv quvvatini o‘lchash uchun faqat ikkita vattmetr ulash bilan kifoyalansa ham bo‘ladi (3.23 - a rasm). Bu sxemani nemis olimi Aron birinchi marta qo‘llagani uchun o‘lchash texnikasida Aron sxemasi deyiladi. Sxemaning afzalligi shundaki, uni simmetrik va nosimmetrik sistemalar
Uchun ham qo’llash mumkin.

4.Tok va kuchlanishni o‘lchash.
Tokni o‘lchash usullari va vositalari
Tok va kuchlanishni bevosita o‘lchash uchun ampermetr va voltmetrlardan foyda­laniladi. Ampermetr va volmetrlar magnitoelektrik (faqat o‘zgarmas tok zanjiri uchun); elektromagnit, elektrodinamik, ferrodinamik (o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok uchun); induksion, to‘g‘rilagichli (o‘zgaruvchan tok uchun) va boshqa sistemalarda bo‘lishi mumkin. Tokni o‘lchash uchun zanjirni qulay joyidan uzib, ampermetr A ni iste’molchi karshiligi R bilan ketma-ket ulash kerak (1-rasm). Ampermetrni ulashdan oldin o‘lchanayotgan tokning turini va taxminiy qiymatini bilish kerak. O‘zgarmas tokni o‘lchash uchun induksion sistemadan boshqa barcha sistemadagi ampermetrlardan foydalanish mumkin, ammo amalda magnitoelektrik ampermetrlargina ishlatiladi. CHunki ular juda aniq va yuqori sezgirlikka egadir. O‘zgaruvchan miqdorlarni o‘lchashda asbob shkalasidagi chastota o‘zgaruvchan tok chastotasiga teng yoki katta bo‘lishiga e’tibor berish kerak, aks holda katta xatolik paydo bo‘ladi.
Asbobning o‘lchash chegarasini tanlashda quyidagi oddiy qoidaga rioya qilish kerak, ya’ni o‘lchash chegarasi o‘lchanishi kerak bo‘lgan miqdordan taxminan 25—30% katta qilib olinadi. CHunki asbobning ikkinchi yarmida nisbiy o‘lchash xatoligi birinchi yarmidagiga nisbatan kamdir.

Tekshirilayotgan elektr zanjiriga ulanuvchi asbob uning parametrlarini mumkin qadar kam o‘zgartirishi lozim. Shu sababli ampermetrning qarshiligi nolga teng bo‘lishi kerak. Bu holda tokni o‘lchash uchun zanjirga ulangan ampermetr zanjir qarshiliginn o‘zgartirmaydi. Amalda bu shartni bajarish mumkin bo‘lmaydi, shuning uchun ichki qarshiligi eng kichik bo‘lgan ampermetrdan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ammo kichik tok (milli va mikroamper) larni o‘lchashda ichki qarshiligi bir necha o‘n va yuz Om bo‘lgan milli va mikroamperlarni ulashga to‘g‘ri keladi.