O‘zbеkistоn rеspublikаsi

Mavzu yuzasidan savollar:

1. Matnni o‘qing. Mazmunini kengaytirib so‘zlab bering.

2.Ekologik muammolarning qanday guruhlarini bilasiz?

4.O’zbekiston hududida ularning qaysi turlari kuzatiladi?

5. Tabiat haqida xalq maqollaridan namunalar yozing.
7-MAVZU

Amaliy mashg‘ulot №7

MAVZU: ILMIY USLUB. Sohaviy terminlarning yasalishi.

Reja
1.Ilmiy uslub haqida ma’lumot.
2.Rasmiy uslub haqida ma’lumot.
3.So’lashuv uslub haqida ma’lumot.
Tayanch tushuncha:Radio,axborot vositalari.

Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta’riflar)ga boy bo‘lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg‘ir - suyuq tomchi holidagi atmosfera yog‘ini. Tomchining diametri 0,5-0,6 mm bo‘ladi.

Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so‘zlar o‘z ma’nosida qo‘llanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo‘laklar, kirish so‘zlar, kirish birikmalar, shuningdek, qo‘shma gaplardan ko‘proq foydalaniladi.
Ilmiy uslub (yoki ilmiy bayon uslubi)da tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar Aniq ta’riflanadi, tushuntiriladi. Bu uslub o‘zining alohida maxsus vazifasiga ega ekanligi Bilan ajralib turadi. Ilmiy uslub ilmiy terminologiya Bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini tashkil qiladi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topma, unda abstrakt leksika va ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham keng qo‘llaniladi. Ilmiy uslubda yana fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, Raqamlar ham ishlatiladi.
O‘zbek ilmiy uslubida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, sho‘rtuproq; muzlik kamari, muzlik darvozasi, muz tili, kulcha muz; marjon qirg‘oq, panjarasimon qIrg‘oq; oy o‘tovi, serostona daryo, patsimon bulutlar kabi terminlar ham aslida obrazli ifodalardan kelib chiqqan.
Albatta, ilmiy uslubdagi obrazlilik bilan badiiy adabiyotdagi obrazlilik farqlanadi. Ilmiy uslubda obrazli nomlar faqat nominativ atash funktsiyasini, badiiy adabiyotda esa estetik ta’sir ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Obrazlilik katigoriyasi agar ilmiy uslubda «so‘ngan, nursiz»holda ko‘rinsa, badiiy adabiyotda esa «jonli» tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, uchar yulduz, somon yo‘li astronom uchun, avvalo, termin vazifasini o‘taydi, yozuvchi uchun esa bu so‘z birikmalari o‘xshatish yoki obrazli ifoda manbai bo‘lishi mumkin.
Odatda ilmiy uslubga mansub materiallar o‘z mazmuniga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: 1.Ilmiy tadqiqotlar. 2.Ilmiy-ommabop asarlar.
Ilmiy tadqiqotlar Biron-bir fan sohasidagi izlanishlarni qamraydi, uzoq yillar olib borilgan ijodiy mehnat samarasini ko‘rsatdi. Masalan: Oybekning «Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li», I.Sultonning «Navoiyning qalb daftari», H.Yoqubovning «Adibning mahorati» kabi asarlar xudi shunday tadqiqotlardir.
Ilmiy ommabop asarlar hamma uchun tushunilishi qiyin bo‘lgan masalalarni sharhlaydi. Bunday asarlarda iloji boricha murakkab atamalar qo‘llanmaydi. Bu uslubda ham shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi. Lekin bu ikki xillik ilmiy uslub umumiylik asosida bir-biriga bog‘liq bo‘ladi.
Xullas ilmiy uslub materialini o‘zaro tutashtiruvchi holatlar quyidagilar:
1.Dalillarning aniqligi, mantiiqiy asosligi, tavsifiy izchilligi ilmiy uslubning barchasi uchun muhim hususiyatdir.
2. Ilmiy terminlarining ko‘proq qo‘llanilishi bu sohaning harakteriga mosdir.
3. Ilmiy uslubda gap bo‘laklarining tushib qolish alomati kam uchraydi.
4. Adabiy meyorga rioya qilish, gaplarning grammatik shakllanganligi bu uslubning etakchi xususiyatidir.
5. Shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi.
Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi.U asosan fan tili.Asosiy vazifasi g‘oyalar faktlar qonuniyatlar hodislar va tushunchalar tizimi bilan aloqadorlikdir. Bu axborotlar isbotlangan , dalillangan va umumlashganligi,yozma nutq shaklida nomoyon bo‘lishi uning o‘ziga xos xususiyatlaridir.Axborotning holisligi va umumlashganligi,mantiqiy vap izchilligi,aniq va batafsilligi bu uslubga xosdir.Bu uslubda avtor shaxsi ifodalanmaydi,buyoqdor so‘zzlar uchramaydi. Har bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilar uchraydi. Shu fanga oid termnlar uchraydi.
Albatta, ilmiy texnik bayon ilmiy matematik bayondan yoki qat’iy ilmiy bayon ilmiy-ommabop bayondan ma’lum darajada farqlanadi. Bu tafovutlar bayon qilish situatsiyasi va bayon qilish «materiali»dan kelib chiqadi. Binobarin, ilmiy-texnik, ilmiy-ommabop, ilmiy-ommabop matematik bayonlar ilmiy uslubning ko‘rinishlari bo‘lgani uchun, ular ilmiy uslubga xos umumiy, yaxlit xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ilmiy uslubning barcha belgi-alomatlari ularning har birida o‘ziga xo sbir shaklda takrorlanadi. Masalan, ilmiy uslubning ilmiy-ommabop variantida yozilgan biron fanga oid kitob, maqola va lektsiyalar shu fan masalalari bilan tanish bo‘lmagan kishilar uchun mo‘ljallanganda material ularga tushunarli shaklda bayon etiladi, fikr jonli va qiziqarli tushuntiriladi, ilmiy terminlar kam qo‘llaniladi, umuman tanish bo‘lmagan termin va mavhum formulalar o‘rniga aniq tasviriy materiallarga kengroq o‘rin beriladi. Lekin ilmiy uslub bilan uning ilmiy-ommabop ko‘rinishi o‘rtasidagi bir xildagi tafovutlar ilmiy uslub tushunchasining bir butunligiga, yaxlitligiga putur etkazmaydi.
Monologik xarakterda o‘zbek ilmiy terminologiyasida oq tuproq, sariq tuproq kabi obrazli terminlar ko‘rinishidan obrazli tuyulsa ham, lekin ilmiy uslubda narsa va xodisalarni faqat nomlash uchun xizmat qiladi. Badiiy adabiyotda esa obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qilib, kitobxonga estetik ta’sir etish vositasiga aylanadi. Masalan, uchur yulduz, quyruqli yulduz kabi astronomik terminlar shular jumlasidandir.
Ilmiy -ommabop uslubda badiiy nutq unsurlari va usullariga murojaat qilinishi xollari tez-tez uchrab turadi.
Voqelikka munosabatni munosabatning va buning tadqiqini mantiiqan dalillangan, grammatik shakllangan, adabiy me’yor asosida tuzilgan jumlalarda ifodalab berish ilmiy uslubning mohiyatini tashkil etadi.
Ilmiy uslub doirasi anchagina keng va xilma-xildir. Chunonchi, bir qator ijtimoiy fanlarga oid tadqiqotlar ko‘proq ommaviyligi Bilan tavsiflansa, Aniq fanlarga oid tadqiqotlar mutaxassislar doirasida ko‘proq anglashilarli bo‘ladi.
Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi. U asosan fan tili.Asosiy vazifasi g‘oyalar faktlar qonuniyatlar hodislar va tushunchalar tizimi bilan aloqadorlikdir. Bu axborotlar isbotlangan, dalillangan va umumlashganligi,yozma nutq shaklida nomoyon bo‘lishi uning o‘ziga xos xususiyatlaridir.Axborotning holisligi va umumlashganligi,mantiqiy vap izchilligi,aniq va batafsilligi bu uslubga xosdir. Bu uslubda avtor shaxsi ifodalanmaydi,buyoqdor so‘zlar uchramaydi.Xar bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilar uchraydi. Shu fanga oid termnlar uchraydi.