O‘zbеkiston rеspublikаsi

Oligopoliya
- bu bozor tizimida biror bir tovarni sotishda cheklangan firmalar 
hukmronlik qiladi. 
Monopol raqobat bozori
to‘liq raqobatlashmagan bo‘lib, unda qatnashadigan 
firmalar soni ko‘p bo‘lib, ularning har biri o‘z tovarlari narxini ma`lum chegarada 
nazorat qiladi, ya`ni ular kichik bo‘lsa ham monopol hokimiyatga ega. 
Monopsoniya
- xaridor bitta bo‘lib, sotuvchilar ko‘p bo‘lgan bozor.

---

187 
Agar bozorda monopolist- sotuvchi bilan monopolist xaridor uchrashsa, 
bunday holda ikki tomonlama monopoliya bo‘ladi. Agar tarmoqda faqat ikkita firma 
faoliyat ko‘rsatsa, bunday oligopolik xususiy holga duopoliya deyiladi. Agar biz 
bozor taklifi va talabining har xil shakldagi variantlar kombinatsiyasini qarasak, 
bozor tizimlari soni yanada ko‘payadi.
14.2. Sof monopoliya va bozor hokimiyati 
Raqobatlashgan bozorda juda ko‘p sotuvchilar va xaridorlar qatnashadi, shu 
sababli ulardan birortasi ham tovar narxiga ta`sir qilaolmaydi, narxni bozorning o‘zi 
talab va taklifga ko‘ra shakllantiradi. Sotuvchilar va xaridorlar bu narxni qabul 
qiladilar va shu narxga ko‘ra qancha mahsulot sotish kerak yoki qancha mahsulot sotib 
olish kerakligi bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Sof monopoliya raqobatlashgan 
bozorning aksi bo‘lib, bu yerda bitta sotuvchi va ko‘plab xaridorlar qatnashadi. Sof 
monopolistning raqobatchisi yo‘q. 
Sof monopoliya mahsulot o‘rnini bosadigan boshqa mahsulot bo‘lmagan 
hududlarda vujudga keladi. Umuman olganda jahon va milliy bozorlarda bitta 
mahsulotni bitta sotuvchi tomonidan sotilishi kamdan-kam uchraydi. Sof monopoliya 
ko‘proq mahalliy bozorlarga xos bo‘ladi. Masalan, tumandagi yagona kitob magazini, 
yagona telefon stantsiyasi, yagona tish doktori, yagona jarrox yoki bo‘lmasa mahalliy 
kommunal xo‘jaligi xizmati. Yuqorida keltirilgan sub`ektlar bozor sharoitida narxga 
ta`sir qilish uchun real hokimiyatga ega. 
Sof monopoliyaning vujudga kelishiga ta`sir qiluvchi yana bir omil bu - 
tarmoqqa kirish to‘siqlarining kuchliligidir. Biror mahsulotni sotishdan tushadigan 
iqtisodiy foyda yuqori bo‘lsa, bu raqobatlashgan bozor sharoitida boshqa firmalarni 
ham shu bozorga kirib kelishi uchun signal bo‘lar edi. Agar monopol firma iqtisodiy 
foyda ola boshlasa, bu boshqa firmalarni ham ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishga 
undaydi. Demak sof monopoliyani saqlab qolish uchun, boshqa raqobatlashmoqchi 
bo‘lgan firmalar uchun maxsus to‘siqlar bo‘lishini taqazo qiladi. Tarmoqqa kirish 
to‘siqlari - bu monopol firma bozoriga boshqa sotuvchilarni kirib kelishini to‘xtatuvchi 
cheklanishlar. 
Tarmoqqa kirish to‘siqlaridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. 
1. Davlat tomonidan berilgan maxsus huquq. Masalan mahalliy hokimiyatlarda 
aholiga transport xizmati ko‘rsatish, pochta xizmati ko‘rsatish, kommunal xizmati 
ko‘rsatish va aloqa xizmati ko‘rsatish bo‘yicha monopol huquqlar berib, rasmiy 
to‘siqlar yaratadi. 
2. Patentlar va mualliflik huquqi, yangi texnologiya yaratganlar uchun patent va 
mualliflik huquqi berilishi, ularga ushbu yangilikni sotishda, undan foydalanish uchun 
litsenziya berishda monopol huquq beriladi. Lekin bunday huquq ma`lum 
muddatgacha kuchga ega bo‘ladi. AQSH da patent qonuniga ko‘ra ixtirochi o‘z 
ixtirosiga 17 yil egalik qiladi. 

---

188 
3. Biror bir ishlab chiqarish resursi taklifiga egalik qilish. Masalan, Amerikaning 
«De Birs» kompaniyasi jahonda sotiladigan, qayta ishlanmagan olmosning 85 foizini 
nazorat qilgani uchun, olmos bozorida monopol hokimiyatga ega. Yuqoridagilardan 
tashqari insonning noyob qobiliyati va bilimi ham manopoliyani vujudga keltiradi. 
Ishlab chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi ham tarmoqqa kirish 
uchun to‘siq bo‘lishi mumkin. Masalan, avtomobil` zavodi ma`lum miqdorda avtomobil 
ishlab chiqarishga erishgandagina, uning umumiy xarajatlari minimal bo‘ladi.