O‘zbеkiston rеspublikаsi

31.2. Iqtisodiy o‘sishga omillari va tiplari 
Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o‘sishi sur’atlarini, 
ko‘lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar 
iqtisodiy o‘sish omillari deyiladi. 
Iqtisodiy o‘sish omillari ikki guruhga ajratiladi. 
Birinchi guruh omillari ihtisodiy o‘sishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. 
Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: 

tabiiy resurslar soni va sifati; 

mehnat resurslari soni va sifati; 

asosiy kapital hajmi; 

texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; 

jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi. 
Agar iqtisodiyotning qisqa muddatli holati ko‘proq yalpi talab bilan belgilansa, 
uzoq davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko‘proq ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan 
belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy o‘sishni modellashtirishda diqqat markazida real 
sektor turadi. 
Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o‘sish potensialini yuzaga 
chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) 
kiritiladi: 

bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; 

iqtisodiyotdagi soliq muhiti; 

kredit-bank tizimi samaradorligi; 

iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o‘sishi; 

eksport hajmining o‘sishi; 

iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; 

daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. 
Agar o‘sish qo‘shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va 
jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o‘rtacha samaradorligi 
darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. 
Ekstensiv iqtisodiy o‘sish yangii korxonalar, yo‘llar, elektrostansiyalar qurish , 
yangi erlarni o‘zlashtirish, mehnat va tabiiy resurslarni qo‘shimcha jalb etish kabilar 
hisobiga ta’minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning 
ma’lum bir bosqichida ekstensiv iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni 
ziddiyatli qilib qo‘yadi. 
YaIMning o‘sishi iqtisodiyotda band bo‘lganlar sonidan yuqori sur’atga ega 
bo‘lsa intensiv ihtisodiy o‘sish ro‘y beradi. 

---

377 
“Iqtisodiy o‘sishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga 
bog‘liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab 
chiqarishni ko‘paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni 
ko‘zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo‘ladi: 

fan va texnika yutuqlaridan foydalanish va ishlab chiqarishni yangilashda; 

xodimlar malakasini oshirishda; 

ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulot 
sifatini 
oshirish, 
assortimentini 
yangilashda”
73
. 
Iqtisodiy o‘sishning bu ikki tipi sof holda ro‘y bermaydi. Iqtisodiy o‘sish uni 
ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab ko‘proq 
ekstensiv, yoki ko‘proq intensiv bo‘lishi mumkin. 
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirib borish, chuqur qayta 
ishlangan, tayyor, qo‘shilgan qiymat hissasi yuqori bo‘lgan mahsulot ishlab 
chiqaruvchi tarmoqlarni jadal rivojlantirish va ularning YAIM hamda mamlakat 
eksportidagi ulushini ko‘paytirish muhim ahamiyatga ega.