O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Antifriktsion rangli metallar va qotishmalar. Bularga eziluvchan 
babbitlar, qo’rg’oshinli bronzalar, alyuminiyli qotishmalar va kumush kiradi. 

---

Yumshoqlariga 
qalayli 
bronzalar, 
qalay-qo’rg’oshin-ruxli 
bronzalar 
knradi. 
+attiqlarga esa alyuminiy-temirli bronzalar va antifriktsion cho’yanlar kiradi. 
Yuqori yuklamali tezyurar podshipniklar ko’pincha suyuq gidrodinamik 
moylash sharoitida ishlaydilar va ular uchun odatda eziluvchan materiallar 
ishlatiladi. Keyingi paytlarda bu materiallar tasmalarga qoplab tez va asosan 
almashinuvchan detallar tayyorlanadi. 
Yumshoq va qattiq qotishmalar — chegaraviy va yarim suyuq moylanish 
podshipniklari uchun ko’proq ishlatiladi. 
Babbitlar yumshoq materiallar (qalayli, ko’rg’oshin, kadmiy, rux, 
alyuminiy va x.k.) asosida qotishmalar bo’lib eziluvchan asosda qattiq tarkibiy 
qo’shimchalar bor bo’ladiki, ayni shu narsa ularning yeyilish bardoshligini 
ta’minlaydi. 
Kamchiliklari — ishchi xaroratning nisbatan pastligidir. SHuning uchun 
babbitli podshishshklar ko’pincha sovutilib turiladi. Markalari - qalayli (B83, 
B84), qalay-qo’rg’oshinli (B16, B6, BT) va qo’rg’oshinli (BK1, B52, 
BKA). 
Bronzalardan antnfrmktsnon materiallar sifatida ko’proq ko’rg’oshinli 
bronzalar ishlatiladi. Ularga mis (10...70) va qo’rg’oshin (30-60) bo’lgan,
ozroq miqdorda qalay, rux, nikel, kumush xam bo’ladi bronzalar babbitlardan 
qatgiqroq va mustaxkamroq xamda 200 S xaroratgacha ishlay oladi. 
Kamchiligi — korroziyabardoshligi nisbatan past. +alayli-qo’rg’oshinli va 
qalay-rux-qo’rg’oshinli. 
K u m u sh mas ’ uliyatli yuq o ri yuklamali mas hinalard a ishlatiladi. 
Ko’pqatlashp qoplamalar. Antifriktsion qotishmalarda, masalan, 
bronzadan qilingan asos ustiniga 0,2...0,5mm qalinlikda qalayli babbit qo’yib 
qoplaiadi. Mexanik ishlovdan keyin 0,15...0,2 mm ishchi qatlam qoladi. Yana 
elektroliz bilan 15.*.20 mikroy qalinlikda babbit qoplash xam mumkin. Bunda 
asosan g’alvirak bo’lishi shart, chunki babbit galvirak asos govaklariga kirib 
moylanishi kerak. 

---

Metallografitli 
materiallar. 
CHsgaraviy 
moylanish 
sharoitida 
nishaydagan podshipniklar uchun o’zi moylanadygan materiallar bronzagrafitli
va temirgrafitli materiallar ishlatiladi. Metallografitli keramikaniig 
g’ovaklariga 100-120 S xaroryatda suyuq turbina yog’i shimdiriladi va 
podshipnik bir necha oy moylanmay ishlatilishi mumkin; SHimdirishi yana
ko’p marta takrrlanadi 
Temirgrafilar (97...98% temir kukuni, 2-3% grafit poroshogi va 
ozginadan mis va qo’rg’oshin) eng yaxshi ko’rsatkichlarga ega. pishirish xarorati 
1050-1000 S, bosim 150-200Mpa, vaqti 1,5-2 soat. 
Markalari NET 3-30 (engal yuklamalar uchun), NET 7-25 (o’rta 
yuklamalar uchun) va NETZ-20 (og’ir yuklamalar uchun). 
Kamchiligi — ishchi xarorat 50-60 S gacha xolos. 
Polimerlar asosidagi materiallar. Bu materiallar yarim suyuqlik moylash 
sharoitidagi past tezlik, pastroq yuklama bo’lganda xamda ish paytida vaqti vaqti 
bilan moylash mumkin bo’lganida ishlatiladi. Ular bir martalik davriy moylash yoki 
moysiz sharoitda ishlatilishi mumkin. Ishlamaydigan suv bilan moylash mumkin. 
plastmassa podshipniklari fenoplast (tekstemit), polikarbonit (diflan), paliamid 
(kapron, neylon), ftoroplast (teflon) dan tanyorlanishi mumkin. 
Kamchiliklari - qattiqliklari past (NV 5-20), elastiklik modullari past 
(10...100Mpa), past issiqlik o’gkazzuvchanlik (0,24-0,36)10Vg’MS, katta chiziqli 
kengayish koeffitsienti (50...100) 10 
6 
Vav, past kengi xaroratlari (80... 150 S). 
Ko’mirgrafitlar grafit, ko’mir, kurum va kokskunlari, toshko’mir smolasi va 
katronni quruq xaydash qoldig’i bilan aralashtirib presslab yuqori xaroratda 
pishirib olinadi. Ular yuqori xarorat va agressiv muxit sharoitida moylanishsiz 
ishlaydigan podshipniklar uchun ishlatiladi. Mustaxkamligini oshirish uchun mis, 
kadmiy, babbit kukunilari qo’shiladi. Mo’rtlikni kamaytirish uchun fenolformal degid, 
siloksan, teflon shimdirib grafitoplast olinadi. Umumiy eng yuqori ko’rsatkichlarga 
atsenelaldegadlar (ATM-1, ATM-10 va ATM-G) ega. ko’mirgrafitlar yuqori 
xaroratli qismlarni zichlash uchun xam ishlatiladi. 
Ishqalanuvchi juftliklar 2 turga bulinadi: 

---

1. Friktsion mexanizmlar, uzatmalar. 
2. Antifriktsion mexanizmalar. 
Friktsion mexanizmlarning vazifasi xarakat yoki biror kuchni bir joydan 
ikkinchi joyga uzatish uchun va xarakatni to’xtatish uchun ishlatiladi. Friktsion 
mexanizmlarga misollar: 
1. Ilashish muftalari. 
Tasmali uzatmalar; diskli uzatmalar. Lentali, barabanli va diskli tormozlar. 
Friktsion uzatmalarda asosiy ko’rsatkichlardan biri bu ishqalanish 
koeffitsientidir. Bunda ishqalanish koeffitsienti albatta katta bulishi kerak. Aks xolda, 
xarakatni uzatib xam, to’xtatib xam bulmaydi. 
Friktsion mexanizmlarda ishqalanish koeffitsienti katta bulishi xisobiga, 
ishqalanish zonasidagi temperatura juda katta buladi. SHuning uchun friktsion 
materiallarga kuyidagi talablardan biri asosiysi issiqbardosh bulishi kerak. Friktsion 
mexanizmlarda asosan tola asosidagi issiqbardosh materila kullaniladi. Bunday 
materiallarga asbest, shisha tolasi va ularni rezina bilan aralashmalari. 
Antifriktsion materiallar deb ishqalanish koeffitsienti kam bulgan materiallarga 
aytiladi. Antifriktsion materiallarning asosiy ko’rsatkichlari ishqalanish koeffitsienti
va yeyilish intensivligi xisoblanadi. Antifriktsion materiallarga kuyidagi talab 
kuyiladi: ishqalanish koeffitsienti kam, issiqlik o’tkazuvchann, elektr o’tkazuvchan, 
yukori mexanik xossalarga ega bulishi kerak. Uta kattik va plastik bulishi yerak. 
Strukturasi mayda bulishi kerak. 
Po’lat – va cho’yaning ishqalanish qismlarida ishlatilishi.
Dumalanish podshipniklari uchun yuqori uglerodli, xromli, past uglerodli 
legarlangan xamda - korroziya va yuqori xaroratga chidamli bo’lgan po’lat va 
qotishmalar ishlatiladi. Dumalanish podshshshiklari uchun eng ko’p ishlatiladigan 
materiallar yuqori uglerodli xrom sharikopodshipnik po’latlari 111X15 va SHX15ST 
dir. Agressiv muxitda ishlaydigan podishpniklar uchun korroziyaga chidamli sortlar 
ishlatiladi. 
Katta dinamik yuklamalar sharoitida ilshaydigan podshipniklar uchun 
tsementatsiya qilinuvchi ilatlar ishlatiladi. 

---

Termik va kimyovny termik ishlovda mayda doialar termik strukturasi olinishi 
kerak, qattiqlik SHX15 va SHX15ST uchun NV 148-207 va 18XGT uchun NV 217 
gacha. 
Antifriktsion materiallar sifati da boshqa turdagi materiallar va ularning 
qotishmalari, kerakmik materiallar, polimer materiallar va polimerlardan metal 
asosidagi kompozitsion materiallar xam ishlatiladi. Bulardan eng arzon va ko’p 
ishlatiladigani cho’yanlardir. Odatda ko’lrang cho’yan ancha yaxshi yeyilishga 
chidamlidir va sirpanib ishqalanuvchi qismlarda keng ipshatiladi. Antifriktsion 
cho’yanning markalari: plastinkasimoi grafitli ko’lrang cho’yanlar ACHS, glabulyar 
grafitli yuqori mustaxkam AVCH, paxtasimon grafmtli bolg’alanuvchan cho’yanlar 
ACHK va misli antifriktsion cho’yanlar CHM. CHo’yan podshipniklar yuqori 
qattiqlikdagi (NKS 55 dan yukrri) vallar bilan ishlatiladi. Yumshoqroq vallar 
uchun yumshoqroq antifriktsion cho’yanlar (A4SZ, A4V2, A4K2) ishlatiladi. 
Kamchiliklari: mo’rtlik va yuqori qattiqlik bilan u o’zi siyqalanishni 
qiynnlashtiradi xamda val o’qining deformatsiyasi bo’yicha yuqori talablardan. 
Sirpanish podshipniklari uchun ishlatiladigan materilalar shartli ravishda 
eziluvchan (2NV50), yumshoq (NV 50-100) va qattiq (INV 100) materiallarga 
bo’liiishi mumkin.