O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
Yüklə 483,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Pedagogika fanining yoshlar tarbiyasidagi roli
- 1.3. Dars - yoshlar tarbiyasidagi asosiy omillardan biri
|
5.Ishlab chiqarish – kadrlarga bo’lgan ijtimoiy extiyojni, shuningdek, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo’yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliyaviy va moddiy- texnika jihatdan ta’minlash jarayonining qatnashchisi. “Ishlab chiqarishning talab-ehtiyojlari kadrlar tayyorlash tizimining yo’nalishi, darajasi va miqyoslarini shakllantiradi, kasb tayyorgarligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari suradi, ta’limning zamonaviy texnologiyalari va shakllarini tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish pirovard natijasida kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi”. 3
“Ishlab chiqarish muassis, homiy va boshqa sifatlarda alohida mutaxassislarni tayyorlashni, guruhlarni va o’quv yurtlarini moliyalash jarayonida ishtirok etib, mutaxassislarning kasbiy rivojlanishi va shaxsiy faolligini rag’batlantiradi, ularni moddiy va ma’naviy jihatdan qo’llab – quvvatlashda bevosita ishtirok etadi”. 4
1
Баркамол авлод орзуси // Тузувчилар Ш.Қурбонов, Ҳ.Саидов, Р.Аҳлиддинов. – Тошкент: Шарқ нашриёти – манбаа концерни Бош таҳририяти, 1999. – Б. 172. 2
Ўша манба – Б. 171. 3
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Олий таълим: меъёрий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Шарқ нашриёт – манбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – Б. 42. 4
манбаа концерни Бош таҳририяти, 1999. – Б. 173-174. 17
Avvalalari ishlab chiqarish tayyor kadrlar kuchi va salohiyatidan foydalanuvchi is’temolchi sifatidagina faoliyat olib borgan bo’lsa, bugungi kunda ushbu faoliyatning mazmuni tubdan o’zgaradi. Endilikda ishlab chiqarish kadrlarni tayyorlash sifati va saviyasiga nisbatan o’z talablarini qo’ya oladi. Shu bilan birga sifatli hamda yuksak saviyali mutaxassisni tayyorlab etishtirish yo’lida uzluksiz ta’lim hamda fan tarmoqlarining moliyaviy, moddiy – texnik jihatdan qo’llab – quvvatlash majbariyatini o’z zimmasiga oladi. Shu asosida kadrlar tayyorlash tizimining faol ishtirokchisiga aylanadi. Milliy model Konsepsiyasining mazmuni o’zbek xalqining milliy turmush tarzi va ma’naviy – axloqiy an’analari bilan hamnafasdir. Zero, xalq orasida qadimdan “ma’rifatli inson” tushunchasi qo’llanib kelingan bo’lib, u o’zida keng ma’noni ifoda etadi. Bilim olishga intilish, ma’rifatli bo’lish o’zbek xalqi, millatining ruhiyatida ustivor o’rin tutuvchi omil sanaladi. Ma’rifatchilik – faqatgina bilim va malakaga ega bo’lish emas, ayni paytda chuqur ma’naviy axloq hamdir. Bilimli, komil inson qiyofasida ana shunday xislatlarga ega shaxslar namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham kadrlar tayyorlash milliy modelining butun mohiyati o’zbek xalqining milliy tarixi va hayot tarzi bilan bog’lanib ketgan.
Insonni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash xalqimizning azaliy orzusi bo’lib, ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avalodga o’rgatish - ularni komillikka etaklash yo’llari, qonun – qoidalarini mutassil izlaganlar. Bu esa pedagogika fanining maydonga kelishiga sabab bo’lgan. Chunki, insonni ma’rifatli va ma’naviy komillikka erishishi pedgogika fanining etakchiligida amalga oshiriladi. Ma’lumki, mamlakatimiz taraqqiyoti va kelajagi ta’lim – tarbiya sohasidagi sifat o’zgarishlari qilib yuqori samaradorlikka erishishga, ularning jahon ta’limi talablari bilan mosligi va amaliy hayotdagi o’rnini qay darajada topayotganligiga bog’liq.
18
Ta’lim - tarbiyadagi sifat o’zgarishlar va yuqori samaradorlik ko’proq milliy pedagogikamizning tarixiy ildizlari va zamonaviy yutuqlarini talabalar ongiga singdirishni qay darajada olib borilganligiga bog’liq bo’lib, u barkamol avlod tarbiyasida mustahkam asos bo’ladi. Shunday asoslarda ta’lim–tarbiya berish bo’lajak mutaxassislarni yangicha sharoitlarda ishlashga tayyorlovchi innovasion jarayon bo’lib, oldingi egallagan bilimlar asosida ijobiy pedagogik samaralarni beruvchi yangicha yondoshuv texnologiyalarini yaratish va joriy etishdan iboratdir. Bu talablarni bajarish ta’lim - tarbiya jarayonini ilm - fan va texnika – texnologiyalarning eng so’ngi yutuqlari asosida, zamon talablarini hisobga olgan holda tashkil etish muammosi mavjudligini ta’kidlaydi. Ta’lim-tarbiya sohasida Respublikamizda qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, «Ta’lim to’g’risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va jahon ta’limi andozlari talablarlariga mos keluvchi «Davlat ta’lim standartlari» da davr bilan hamnafas, ya’ni «Intellektual asr»ning faol ishtirokchilarini tayyorlash ko’zda tutilgan. XXI asrning faol ishtirokchisi esa keng ma’noda ta’lim – tarbiya va ularning rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar bilan bog’langan holda barkamol shaxsni voyaga etkazishdek innovasion jarayoni o’zida mujassamlashtiradi. Barkamol shaxs tarbiyasi tasodifan paydo bo’lgan emas. Bu inson tarbiyasi haqidagi fikrlar, g’oyalar, qarashlar, qoidalar, qonunlar asosida shakllana boshladi va hozirgacha jamiyat taraqqiyotiga mos holda takomillashib kelmoqda. Ular, asosan, qissalar, pandnomalar, qadriyatnomalar yozma yodgorliklarda, xalq og’zaki ijodida va boshqa shu kabi manbalarda asoslab berilib avloddan – avlodga o’tkazildi va keyinchalik mustaqil fan sifatida shakllanib o’z mavqeini mustahkamlab oldi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim muassasalarida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yaratish va ulardan amaliyotda keng foydalanishga erishish, «Ta’lim – fan – amaliyot» integrasiyasining ta’lim tizimidagi samarasiga alohida e’tibor qaratilgan. Qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning milliy modelidagi bosh muddao ham barkamol avlod tarbiyasi, mustaqil va erkin 19
fikrlovchi, dunyoqarashi keng ijodkor shaxsni tarbiyalash masalasidir. Bu vazifani esa pedagogika fani asoslaridan xabarsiz kishi me’yoriga etkaza olmasligi hech kimga sir emas. Ushbu ma’noda bo’lajak o’qituvchilar zimmasiga qo’yiladigan yangi pedagogik tafakkurni shakllantirish vazifasi zamonaviy pedagogika fanining mazmun – mohiyatini tashkil etadi, shuningdek, jamiyat oldida milliy maktab modelini yaratish, milliy ta’lim tizimini, uning mazmunini jahon tajribasi mezonlariga mos davlat standartlari asosida yaratish vazifasini hal etish ham milliy pedagogikamizning zimmasiga yuklatiladi. O’zbekiston Respublikasidagi pedagogik oliy o’quv
yurtlarida o’rganiladigan pedagogika fani o’qituvchilik kasbiga tayyorlash tizimida alohida ahamiyat kasb etadi va ixtisoslikka yo’naltiruvchi fan hisoblanadi. Mazkur o’quv fani o’zbek xalqining milliy qadriyatlari, urf- odat, marosim va an’analari hamda xalq pedagogikasi aqidalariga asoslanib, bo’lajak o’qituvchini milliy mustaqillik sharoditida yosh avlodni tarbiyalash va ta’lim berish, shaxsni kamol toptirish, e’tiqod va maslaklarini shakllantirish, ma’naviy – axloqiy yuksaltirish jarayoniga olib kiradi. Pedagogika fanining boshqa fanlar orasidagi tutgan muhim o’rni ham ana shundadir. Pedagogika fani ijtimoiy fanlar tizimiga kirib, u o’zining nazariy, milliy va amaliy asoslariga ega.
inson aqliy kamolotini yuksaltirishga qaratilgan, xalqimiz tomonidan yaratilgan boy tajriba, ilmiy tadqiqotlarga doir nazariy va metodik manbalarga, O’rta Osiyo va jahon ma’rifatparvar, mutaffakkir olimlarning asarlariga suyangan holda barkamol shaxsni tarbiyalash, o’qitishning qoida va umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. Pedagogika fanining milliy asoslari: Pedagogika fanining milliy asosi ta’lim muassasalarini har bir millatning milliy merosi bilan umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarni bog’lagan holda amalga oshirishdir. Har bir millatning o’ziga xoc meros va qadriyatlarga suyangan holda tarbiyashunoslik 20
masasalarining milliy asosda yosh avlodga etkazish mazmuni, shakli, metod va tamoyillarini milliylashtirishdir. Pedagogikaning fan sifatida shakllanib borishi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat bo’lib, u turli fanlar bilan uyg’un holda qadim-qadim zamonlardan rivojlanib kelgan. Alloh, eru osmonni, butun borliqni inson uchun yaratib, unga aql gavharini, tafakkur qilish qobiliyatini berdi. O’zining mavjudligi, har bir ishga qodirligini, ilmda tengsizligini, mehr-muruvvatda beqiyosligini bildirdi. Islomda ham dunyoviy ilmlarning barchasi Qur’oni Karim ta’limoti bilan bog’liq va uyg’un holda berilgan. Qadimgi Yunonistonda Suqrot, Pifagor, Aristotel, Platonlar g’oyaga asoslangan o’zlarining inson kamoloti va tarbiya masalalarining falsafiy negizini yaratgan. Aristotel «Iskandarga qilgan nasihati»da (U Iskandar Zulqarnaynning ustozi bo’lgan va bu ham o’z navbatida Aristotelni o’z otasidan ustun qo’ygan) insonni eng yuksak fazilati taqvodorlik, iymonli ilmli bo’lishligini ta’kidlagan edi, ya’ni: «Taqvodorlik iymon vositasida kamol topadi. Iymon esa fikru andisha soyasida hosil bo’ladi», degan edi. Ilmda xosiyat ko’p, chunki u – taraqqiyot kaliti – insonning qalb ko’zidir. Bunda ilm aqldan quvvat olganligi sababli aql ma’naviy haqiqatlari bilan insoniyat jamiyatining dunyoviy ishlarda intizom yaratadi. Bu haqda ulug’ matematik va faylasuf olim Pifagorning quyidagi fikrlari fikrimizning isbotidir. Ular: • «Donishmandlik nima? Tartib-intizomlilik. Donishmand bo’lay desang hamma narsani joy-joyiga qo’y. O’tkinchi shuhratdan oqil kishining kundalik ishidagi tartib a’loroq»; Etuk shaxslarning (olimlar, donishmandlar, faylasuflar, yozuvchilar, shoirlar, qahramonlar, davlat arboblari va shu kabilar) hayoti va faoliyati ulug’ ibrat, tarbiya sabog’idir. Hozirgi kunda ham ilm-fanning turli sohalari, shuningdek, fan, adabiyot, san’at, falsafa va boshqa sohalarida ijod qilganlarning ismi sha’riflarini yo’qlash, qilgan ishlaridan foydalanish, insoniyatning og’irini engil qilganda ularni eslab, yod qilib turilishi nihoyatda ahamiyatlidir.
21
Shu sababli ham yuqorida ta’kidlaganimizdek, olim-mutafakkirlarimiz olamga mashhur bo’lganlar. Ulardan ayrimlarining fikrlarini keltiramiz. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning «Arifmetika» asari boshlanishidagi quyidagi fikrni keltiramiz: «Rahimli va mehribon tangriga loyiq maqtovlar aytaylik, unga minnatdorchiligimizni bildiraylik va uni ko’klarga ko’tarish bilan maqtovini oshiraylik, unga ibodat qilaylik, toki, u bizni adolat sari boshlab, haqiqat yo’lidan olib borish va bizga 9 ta raqamda iborat hind hisobi haqida bayon etishga qilgan qarorimizga yordam bersin». 1 Ya’ni «Arifmetika oddiy va murakkab masalalarini o’z ichiga oluvchi «Al jabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob»ni taklif qildim, chunki meros tadqim qilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda va adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda va shuningdek, er o’lchash, kanallar o’tkazishda, (amaliy) geometriya va boshqa shunga o’xshash turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir». Abu Ali ibn Sino – u «Shayx ur-rais», ya’ni «Olimlar boshlig’i», «Tabiblar podshohi», nomlariga sazovor bo’lgan olim. Uning tarjimai holidan quyidagi fikrni o’qishimiz mumkin: «Agar biror masaladan boshim qotib, qiyosda o’rtacha ta’rifni topa olmasam, jome’ masjidiga borardim va namoz o’qib, yaratguvchiga yolborardim, natijada qorong’u narsalar menga oydinlashar, mushkullar osonlashar edi», deb yozgan edi. Abu Ali ibn Sino o’zining quyidagi asarlari bo’yicha ma’rifatimiz, madaniyatimiz va ma’naviyatimiz tarixiga katta hissa qo’shdi: • falsafa, tibbiyot va tabiatshunoslik sohalariga oid «Qonun fit tib» («Tib ilmlari qonuni»); «Kitob ash shifo» («Jonni saqlash kitobi»); «Kitob an-najot» («Najot kitobi»); «Kitob an-insof» («Insof kitobi») va shu kabi asarlar yaratdi; • axloqqa va ma’rifatga oid «Risola fi ilm al-axloq» («Axloqqa oid risola»); «Risola fi fazilat an-nafs» («Nafsni pokiza tutish haqida risola»); «Risola fi al-ahd» («Burch haqida risola»); «Kitob an-insof» («Adolat haqida kitob») va
1
Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. – Т.: «Фан», 1983. – Б. 59.
22
shunga o’xshash ta’lim-tarbiyaga oid boy ma’naviy merosni kelajak avlodga qoldirdi. Buyuk davlat arbobi va ilm-fan homiysi, olim va o’z davri ta’lim tizimining bosh islohotchisi, ma’rifatparvar inson, dunyoda birinchi hisoblash markazining tashkilotchisi Mirzo Ulug’bek hayoti va faoliyatida ham dunyoviy ilmlar o’qitilishiga katta e’tibor berilgan. Ulug’bek maktab va madrasalarda berilgan nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etish maqsadida mudarrislar, talabalar bilan rasadxonada amaliy mashg’ulotlar o’tkazishni talab etib, bunga o’zi rahbarlik qilgan. Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniyning ta’lim-tarbiya sohasida o’sha zamonlarda, hattoki hozirda ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan fikrlari pedagogika fani metodologik asoslarini tavsiflashda nihoyatda muhimdir. Ya’ni, u ta’lim berish jarayonida quyidagilarga e’tibor berish lozim, deb ta’kidlaydi: • ta’lim oluvchini zeriktirmaslik kerak; • talabalarga bilim berishda bir xil narsa va ma’lumotlarni doimo bir xil usulda o’rgatavermaslik kerak; • uzviylik va izchillik asosida mavzularni qiziqarli qilib o’rgatish yo’llarini kashf etib borish kerak; • ta’lim berishda mashg’ulotlarni ko’rgazmali qilib borishga erishish kerak; • talabalarning bilim olishida ularning ilmlarni egallashiga tushunib harakat qilishini, ya’ni ijodiy intilishiga va qiziqishiga e’tibor doimo ta’lim beruvchining diqqat markazida bo’lmog’i lozim. Abu Rayhon Beruniy ta’lim-tarbiya jarayonida muhitning ahamiyatiga alohida e’tibor bergan va u barcha illatlarning asosini bilimsizlik tashkil etadi, degan fikrda qat’iy turgan. Beruniy inson kamolotidagi omillarni quyidagi asosiy qismlarga bo’ladi: • ma’rifat va ta’lim beruvchining ilm-ma’rifatli bo’lishi: • ilm-fanni e’tirof qiluvchi muhit; • ijtimoiy muhit va to’g’ri tarbiya;
23
• ta’lim beruvchining yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lish. Bular bugungi pedagogikaning metodologik asoslarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogika fani metodologiyasining yaratilishida qomusiy olimlar bilan birga chex olimi Yan Amos Komenskiy, shveysariyalik pedagog Iogann Genrix Pestalossi, nemis pedagogi Adolf Disterverg, rus pedagogi K.D.Ushinskiylar katta xissa qo’shganlar. Hozirgi kunda barkamol shaxs tushunchasi fuqarolik jamiyatini qurish va «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot yaratish» uchun fidoiy farzand bo’lish tushunchalari bilan bog’lanib ketdi. Biz endi alohida-alohida etuk shaxslargina emas, balki barkamol avlodni shakllantirishimiz va tarbiyalashimiz lozim. Ana shundagina barkamol avlodli, intellektual salohiyatli shaxslar jamiyatiga ega bo’lamiz. Bu borada muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov «Turkiston» gazetasi muhbiri bilan qilgan suhbatida quyidagi qimmatli va ko’rsatmali fikrni aytganlar: «Endi oldimizga nihoyatda muhim, kelajagimizni hal qiluvchi yangi vazifa turibdi. Bu vazifa erkin fuqarolik jamiyatining ma’naviyatini shakllantirish, boshqacha aytganda, ozod, o’z haq-huquqlarini yaxshi taniydigan, boqimandalikning har qanday ko’rinishlarini o’zi uchun or deb biladigan, o’z kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda o’z shaxsiy manfaatlarini xalq, Vatan manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan komil insonni tarbiyalashdan iboratdir». 1
Demak, hozirda pedagogika fanining metodologik asosi tadqiqot metodlari, maqsad va vazifalari, yangi yo’nalishlari, ta’lim va tarbiya mazmuni, shakl va metodlari hamda boshqa bir qator muammolar yangicha yondashuv, ya’ni milliy mafkura asosida yaratilishini taqozo etmoqda. Shuningdek, Prezitendimiz I.A.Karimov o’z risola, nutq va suhbatlarida ilgari surgan fikrlar, g’oyalar, ana shu fikr va qarashlar asosida yaratilgan «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari» ham pedagogika fanining metodologik asosi sanaladi.
1
24
Shu bilan birga pedagogika fanining ham o’z ildizlari, sarchashmalari mavjud. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz moziyda ham bosh masala inson, uni barkamol etib tarbiyalash bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Eng qadimgi manbalardan boshlab, keyinchalik paydo bo’lgan ta’limiy-axloqiy asarlarda ham amaliy masalalar tahlil etilganki, uning asosida inson shaxsini ma’naviy-axloqiy shakllantirish muammosi markaziy muammo bo’lgan. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asaridan boshlab, Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmud Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq», Sa’diyning «Guliston», Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» va boshqa juda ko’p didaktik asarlarning har birini bir pedagogik darslik, desak yanglishmagan bo’lamiz. Biz ana shu asarlarga tayangan holda tadqiqot ishlarini olib borgan taqdirdagina pedagogikaning ilmiy asoslarini boyitgan bo’lamiz. Prezidentimiz I.A.Karimov bu borada shunday degan edi: «O’zbekistonning yangilash va rivojlantirishning o’z yo’li to’rtta asosiy negizga asoslanadi. Bu negizlar: • umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; • xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; • insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; • vatanparvarlik». 1
pedagogika fani va uning metodologik asoslariga bevosita bog’langan holda, har bir pedagogik masalaga ijodiy, rivojlantiruvchi nuqtai nazaridan yondashishi zarurdir. Ana shunda mazmunan yangilanayotgan zamon talablari asosida shakllanayotgan pedagogika – inson ruhiyatiga ta’sir etuvchi zamonaviy metodlar va texnologiyalar hosil bo’lgandagina haqiqiy milliy
va zamonaviy tarbiyashunoslik faniga aylanishi muqarrar. Bu borada Respublikamiz Prezidentining quyidagi vazifaviy (ko’rsatmali) fikri ahamiyatlidir: «O’z-o’zidan ayonki, yangi davlat barpo etishda milliy va
1
– Б. 76.
25
umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, mamlakatimizni modernizasiya qilish va zamonaviy demokratik jamiyat qurish yo’lidagi murakkab va keng ko’lamli vazifalarni hal etishga qodir bo’lgan yangi avlod kadrlarini tayyorlash masalasi muhim prinsipial va hal qiluvchi ahamiyatga ega». 2
1.3. Dars - yoshlar tarbiyasidagi asosiy omillardan biri Jahon pedagogika fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari bor. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratilib ko’rsatiladi: • individual; • individual – guruhli; • sinf – dars; • ma’ruza – seminarli; • sinfdan tashqari; • auditoriyadan tashqari; • maktab va maktabdan tashqari. Ulardan ta’lim oluvchilarni qamrab olishi, ta’lim oluvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustaqiligi darajasi va o’qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi belgilariga ko’ra quyidagi asosiy turi iste’molda foydalanib kelinmoqda: • individual; • individual – guruhli; • sinf – dars; • ma’ruza – seminarli. Qadim zamonlarda mavjud bo’lgan o’qitishning eng qadimgi shakli individual ta’lim hisoblanadi.
2
Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўл // «Халқ сўзи» газетаси. – Т.: 2007 (13.08.07й.). – 2 бет. 26
Individual ta’lim bir qator afzalliklarga ega. Shuning uchun bu usulni bizning davrimizgacha repititorlik shaklida saqlanib qolgan. Uning ustunligi o’quv faoliyati mazmuni, metodi va suratini to’la individuallashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va operasiyalarini kuzatib borishga imkon berishdan iborat. Individual ta’lim beruvchining yuqori pedagogik malakaga ega bo’lishini talab etadi. Individual ta’limning kamchiliklari: vaqtning tejamli emasligi; ta’lim beruvchi ta’sirining cheklanganligi. (Bunda ta’lim beruvchining vazifasi ta’lim beruvchiga topshiriq berish va uni tekshirishdan iborat bo’ladi); boshqa ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (Bu ta’lim oluvchining yoki ta’limning ijtimoiylashishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi); jamoada ishlash tajribasini shakllanmasligi va shu kabilardan iboratdir. Qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish natijasija XVI asrdan boshlab ta’limning individual – guruhli shakli paydo bo’ldi. Bu ta’lim turidan XVI asrga kelib Evropada keng foydalana boshlandi. Markaziy Osiyo davlatlarida bu ta’lim turidan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo’la oladi. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o’qitish jamoaviy o’qitish bilan birga olib borilar edi. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o’zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” (“Bolalarni maktabda o’qitish va tarbiyalash”) bo’limida ta’lim oluvchilarga jamoaviy o’qitish haqida o’z fikrini bayon etgan. Burhoniddin Zarnuji (XII asr) “Bilim olish yo’lida o’quvchiga maslahatlar” nomli o’zining ilmiy asarida dars olib borish bo’yicha tavsiyalar beradi. uning ko’p yillik dars o’tish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha o’ziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanib kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. Ta’lim beruvchi maktabda darsga tushunish va o’zlashtirish mumkin bo’lgan o’quv materiallarini tanlab olishi, darsda o’rganiladigan materiallarni tushuntirib berish kerak. O’quv materialini shunday tanlash kerakki, u ikki 27
marotaba takrorlanganda o’zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo’lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi. 1
XV asrda jamoaviy o’qitishni tashkil etish g’oyasini Muhammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bek davom ettiradi. U o’zining madrasalarida individual mashg’ulotlar tizimini bekor qiladi va jamoaviy sinf – dars tizimiga yaqin bo’lgan shaklni joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50 – 70 nafar kishidan iborat katta guruhga odatda, o’z sohasida mashhur bo’lgan olim mudarris (o’qituvchi - professor) o’qiydi, amaliy mashg’ulotlarni esa 10 – 15 kishidan iborat kichik guruhga kichik mudarris (o’qituvchi) olib boradi. XV – XVI asrlar davomida Evropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi va uning natijasida ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga keldi. Ulardan biri ta’lim oluvchilarni o’qitishning guruhli (jamoali) turi deb ataladi. Ular g’arbiy Rossiya (Hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g’arbiy qismlari) dagi birodarlik maktablarida ilk bor qo’llanilgan va undagi o’qish sinf – dars shaklining asosi bo’lgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommalashtirildi. Olim pedagogikaga o’quv yili, o’quv kuni, dars mashg’ulotlari orasidagi tanaffus, o’quv ta’tillari kabi tushunchalarini kiritgan. Sinf – dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo’lsada, bugungi kunda ham keng ko’lamda iste’molda foydalanib kelinmoqda. Uning asosiy mazmuni o’quv ishlarini tashkil etishning o’ziga xos shakli sifatida quyidagilardan iborat bo’ladi: • bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo’lgan ta’lim oluvchilar (o’quvchilar) sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o’qishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saqlab qoladi; • sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida doimiy dars jadvali bo’yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo’ladi;
1
Антология педагогической мысли Узбекистана. – Москва, 1986
28
• mashg’ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi; • dars odatda bir fan yoki mavzuga bag’ishlangan bo’ladi, shu bois ta’lim oluvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar; • darsda ta’lim oluvchilarning ishiga (faoliyatiga) ta’lim beruvchi rahbarlik qiladi, u o’z fani bo’yicha o’qish natijalarini, har bir ta’lim oluvchini alohida bilimini baholaydi. O’quv yili oxirida pedagogik jamoa, ya’ni ta’lim beruvchilar xulosalari bo’yicha ta’lim oluvchini keyingi sinfga o’tishi haqida qaror qabul qilindi. Sinf – dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantirildi. U bu shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy qurilishi (tuzilishi) va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir darsning bir – biri bilan ketma – ket bog’langan quyidagi uchta qismini ajratib ko’rsatdi: 1). Ilgari o’rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga oshirish va ta’lim oluvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko’rsatmani yaratishga qaratilgan qism. Darsning bu qismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga go’yoki “eshik” hisoblanadi. 2). Asosiy masalani hal etishga yo’naltirilgan qism. Bu qism darsning muhim markaziy qismi hisoblanadi. 3). Amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratilgan qism. Bu qism darsning xulosalash va umumlashtirish qismi bo’lib, hisoblanadi. Darsni tashkil etishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A.Disterveg ham katta hissa qo’shdi. U ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning faoliyatiga taalluqli o’qitish tamoyillari va qoidalari tizimini ishlab chiqdi hamda ta’lim oluvchilarning yoshi imkoniyatlarini hisobga olishni zarurligini asoslab beradi. Alohida o’quv fanlarini o’qitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarda ta’limning sinf – dars tizimining afzalliklari va kamchiliklari ko’rsatilib beriladi. Quyida ular to’g’risida to’xtalamiz. I. Afzalliklar: 29
• yaxlit o’quv – tarbiyaviy jarayonning tartibli (tizimli) ketishini ta’minlovchi aniq tashkiliy tizim; • jarayonlarning oddiy boshqarilishi; • muammoning jamoa bo’lib muhokama qilinishi, masalaning echimini birgalikda izlash jarayonida ta’lim oluvchilar o’rtasida o’zaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati; • ta’lim beruvchining ta’lim oluvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emosional ta’sir ko’rsatishi; • ta’limning emosionalligi (zero, ta’lim beruvchi bir vaqtning o’zida ta’lim oluvchilarning katta guruhi bilan ish olib boradi), o’quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan bilimlarni o’zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va izchilligi. II. Kamchiliklari: • tizimning bilimlarni asosan o’rta darajada o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchilar uchun mo’ljallanganligi, bo’sh o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchilar uchun qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchilarning qobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; • ta’lim beruvchi uchun o’qitish mazmuni va o’qitish sur’atlari hamda metodlari bo’yicha individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, ta’lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda qiyinchiliklarni yuzaga kelishi; • katta va kichik yoshli ta’lim oluvchilar o’rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishida farqi bo’lgan ta’lim oluvchilarni o’qitishda individuallashtirishga e’tibor qaratish masalasi ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shunga mos ravishda ta’limning tanlab o’qitish shakli yuzaga keldi. Bu AQSh da Batov va Evropada Manncheyms tizimlarida yaqqol seziladi. XX asr boshida Evropa va AQSh da ta’lim oluvchilarning individual, faol, mustaqil o’quv ishlarini ta’minlashga qaratilgan ko’plab ta’lim tizimlarining 30
samaradorligi sinab ko’rilgan. Ular orasida 1905 yili Massachusets shtatining Dalton shahrida o’qituvchi Elena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo’llanilgan ta’limning individuallashtirilgan tizimi sifatida e’tirof etilgan. Bu tizim dalton – reja nomi bilan pedagogikaga va maktab tarixiga kirdi. Bu ba’zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataladi. Bu tizimning mazmun – mohiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi: • o’quv faoliyatining muvoffaqiyati maktabda ishlash sur’atining har bir ta’lim oluvchining imkoniyatlari, ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog’liq; • ta’lim faoliyati uchun ustun turadigan o’qishni an’anaviy tashkil etish ta’lim oluvchining mustaqil o’quv faoliyatining markazi hisoblanishi; • ta’lim beruvchi o’z vazifasini odob bilan bajarishi; • sinf
labarotoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi, o’qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, balki uni ta’lim oluvchining o’zi laboratoriya yoki ustaxonalarda ta’lim beruvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug’ullanishlari va zarur bo’lgan paytlarda ta’lim beruvchidan yordam so’rashlari asosida o’zlashtirishi va shu kabilar. XX asrning 20 – yillarida maktab ishlari ilmiy tadqiqot instituti ta’limning loyihali tizimini targ’ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kelpatrik ishlab chiqqan. Ta’limning bu tizimining mazmuni ta’lim oluvchilarning o’zlari loyiha ishlari mazmunini tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog’langan bo’lishi va o’quv guruhi iqtisoslashlariga qarab (yo’nalishlari) ijtimoiy – siyosiy, xo’jalik ishlab chiqarish yoki madaniy turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo’lgan. XX asrning 60 – yillarida Tramk rejasi juda mashhur bo’lib ketdi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Trank ishlab chiqqan. O’qitishning tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100 – 150 odam) umumiy mashg’ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda esa amaliy mashg’ulotlarni esa va ta’lim oluvchilarning individual ishlarini ham birgalikda olib borishni taklif etadi. Bunda turli xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma’ruzalarni olib
31
borishga o’quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. Shuningdek, kichik guruhlardagi mashg’ulotlarga (amaliy mashg’ulotlar) esa o’quv vaqtining 20 foizini va kabinet yoki laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga o’quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. Yüklə 483,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|