O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
Yüklə 483,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Таълимни ташкил этиш шакллари
- II – BOB. ABU ISO AT TERMIZIY IJODI VA ILMIY TA’LIMOTINING YOSHLAR TARBIYASIDAGI AHAMIYATI 2.1. Abu Iso at Termiziy ta’limotida pedagogik qarashlar
|
1.3.1 – shakl.
Ta’limni tashkil etish shakllari. XX asrning 70 – yillarida o’qishni tashkil etishning noan’anaviy shakllarini izlash davom ettirildi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf – dars tizimini modernizasiyalashtirish fikri bilan bog’liq bo’lgan. Izlanishlarning asosiy masalasi – o’qishni individuallashtirishdan iborat edi. Birinchi universitetlar paydo bo’lishi bilan ta’limning maruza - seminar shakli yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri mazkur tizim deyarli o’zgarmagan. Ma’ruza, seminar va laboratoriya ishlari, donsultasiya va tanlagan kasbi bo’yicha amaliyot hozirgacha ma’ruza – seminar tizim sifatida o’qishning asosiy shakllaridan biri bo’lib kelmoqda. Maruza – seminar tizimi o’zining sof ko’rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta’lim amaliyotida qo’llaniladi.
Анъанавий таълим шакллари (синф – дарс тизими
Анъанавий бўлмаган (ноанъанавий) таълим шакллари а) Янги билимларни баён қилиш дарси; б)
Ўтилган материални мустаҳкамлаш дарси; в) Билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш ва текшириш дарси; г) Кириш дарслари ва такрорий умумлашма дарс;
титор лик
таъ- лими
а) Маъруза дарси; б) Факультетив машғулотлар; в) Семинар дарслари; г)Лабаратория машғулотлари; д) Баҳс – мунозара дарси; е) Давра суҳбати машғулоти; ё) Викторина; ж) Матбуот конференцияси; з) Мўжизалар майдони ва шу
Якка тартибдаги таълим 32
O’zbekistonda uch yillik o’rta maxsus, kasb – hunar ta’limini tadbiq etilishi bilan ma’ruza – seminar tizimidan akademik lisey va kasb – hunar kollejlarida ham ulardan foydalana boshlandi. Oxirgi paytlarda ma’ruza – seminar tizimi elementlaridan o’rta maktablarning katta sinflarida ham qo’llanila boshlandi. Demak, qadim zamonlardanoq jamiyatning etuk kishilari o’qitish ishini tashkil qilishning ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga javob beradigan shakllarini topishga uringanlar. Hozirgi vaqtda respublika ta’lim muassasalarida o’qitishning 1 – shakldagidek ko’rinishlaridan foydalanilmoqda. 1
qo’yilmoqda: 1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to’g’riligi. 2. Darsning ta’limiy, tarbiyaviy va shaxsni rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uzviyligi. 3. O’qitishning yaxlit dars va uning ma’lum qismlari, vazifalari hamda mazmuniga muvofiq keladigan ta’lim oluvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta’minlashga xizmat qiluvchi maqbul metodlarni tanlash. 4. Mashg’ulotlarning turli shakllari: jamoa; guruhli va yakka tartibdagi shakllarini maqbul ravishda qo’shib olib borish. 5. Ta’lim beruvchining rahbarlik vazifasi bilan ta’lim oluvchining faol bilish faoliyatini birga olib borish. 6. Darslarning o’zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo’lishiga erishish. 7. Ta’lim oluvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish. 8. Darsda ta’lim oluvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay shart-sharoit yaratish. 9. Darslarni demokratik tamoyillar asosida tashkil etish. 10. Darsda ta’lim oluvchilar erkinligini ta’minlash. 1
1
Тошкент: Фан, 2006. – 282 б.
1 Ҳасанбоев Ж., Сарибоев Ҳ., Ниёзов Г., Ҳасанбоева О., Усмонбоева М. Педагогика. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Фан, 2006. – 282 б.
33
Darsda bilimlarning o’zlashtirilishi, malaka va ko’nikmalarning hosil qilinishi murakkab dinamik jarayondir. O’quv materialini o’rganishning turli vazifalari, yo’llari, usullari va vositalari vujudga keladi. Buning natijasida darsning juda ko’p turlari, uning har xil variantlari paydo bo’ladi. Ayni vaqtda ta’lim tizimida eng ko’p qo’llaniladigan dars turlari quyidagilardir: 1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi. 2. O’tilgan materialni mustahkamlash darsi. 3. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish darsi; 4. Takroriy – umumlashtiruvchi dars. 5. Aralash dars. Muayyan dars turi asosida olib boriladigan mashg’ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars turining qismlari bo’lishi mumkin. Misol uchun ta’lim muassasalarida eng qo’llaniladigan dars turlaridan biri yangi bilimlarni bayon qilish darsida quyidagi holatlar amalga oshirilishi mumkin: • yangi bilimlarni bayon qilish; • yangi bilimlarni mustahkamlash; • yangi bilimlar ustida mashq o’tkazish; • yangi bilimlarga bog’liq holda uyga vazifalarini topshirish va hakazo. Demak, dars umumiy jarayon davomida bir dars turi asosida tashkil etilmaydi. Shunga qaramay darsning maqsadi ta’lim oluvchilarga yangi bilim berishga qaratilgan bo’lsa, butun didaktik usullar ana shunga bo’ysundiriladi. Shu sababli ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi. Muayyan dars turi bilan ish ko’rilayotganda boshqa bir dars turi unsurlarining asosiy dars tuzilishini tashkil qilishi mumkin. Darsning tarkibiy tuzilishi u yoki bu dars turining umumiy holati, uning qismlari mohiyatini anglatadi. Dars jarayonida qo’llanilayotgan har qanday didaktik usul dars tuzilishini ifodalashga har doim ham xizmat qilavermaydi. Didaktik usullar ta’lim metodi bilan baholangandagina dars tuzilishining o’zgarishiga, ta’lim metodlarining
34
o’zgarishi ham dars tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining muayyan qismida dars shakli hamda metodlarining o’zgarishi darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. Demak, dars tuzilishining biridan ikkinchisiga o’tishi va shu orqali darsning shakl va metodlarining o’zgarishi dars bosqichi deb yuritiladi. Bu borada xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, turi darsning shakl va metodlari hamda ular negizidagi dars tuzilishlariga bevosita bog’liqdir. Quyida aralash dars turining tuzilishi haqidagi ko’rinishni aytishimiz mumkin. Umumlashtiruvchi dars – bu o’quv dasturining ma’lum bir qismi (bob, bo’lim yoki ayrim mavzu) o’tib bo’lganidan keyin o’tiladigan dars mashg’uloti. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining yuqori sinflarida ba’zi o’quv materiallarining ma’lum qismi yoki yirik mavzuni boshlashdan avval kirish dars ham olib boriladi. Bunday darslar, odatda, ijtimoiy fanlar bo’yicha o’tkaziladi. Hozirda yakka tartibda ta’lim olishning asosiy ko’rinishlaridan biri sifatida repititorlik ta’limi keng tarqalmoqda. Ma’ruza. Bugungi kunda zamonaviy o’quv muassasalari faoliyatida o’qitish shakllaridan biri bo’lish ma’ruzadan foydalanish keng tarqalgan. Maktab amaliyotida ma’ruzaning quyidagi turlaridan keng foydalanilmoqda: • ma’ruza – hikoya; • ma’ruza – suhbat; • ma’ruza – munozara; • ommaviy ma’ruza. Fakultativ mashg’ulotlar – bu ta’lim oluvchining qiziqish va xohishlariga ko’ra muayyan fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy – nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil etiladigan ta’lim shaklidir. Fakultativ mashg’ulotlar ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashini oshirishga va ijtimoiy faoliyatini faollashtirishga, aqliy qobiliyatlarini takomillashtirishga xizmat qiladigan maxsus dastur asosida o’tkaziladi. Seminar mashg’ulotlari. Ijtimoiy – gumanitar yo’nalishidagi predmetlar bo’yicha seminar mashg’ulotlarini tashkil qilish keng qo’llaniladi. Seminar 35
mashg’ulotlarini tashkil etishdan asosiy maqsad ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma’lumot bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda shu asosda kelajakdagi kasbiy faoliyatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko’nikma va malakalariga ega qilishdan iboratdir. Seminar mashg’uloti ta’lim beruvchi rahbarligida o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi ta’lim oluvchilar faoliyatini mashg’ulot maqsadiga yo’naltirib turadi, mavzuga oid savollari yuzasidan tashkil etilgan muhokamani xulosalaydi. Zarur qo’shimcha mulohazalar bildiradi, materialni muayyan tizimga soladi. Seminar darsida faol qatnashgan ta’lim oluvchilar baholanib boriladi. Ekskursiyalar. Noan’anaviy dars shakllaridan biri hisoblangan ekskursiyalar sinf – dars tizimi, shuningdek, amaliy mashg’ulotlardan tubdan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat bo’ladi: • ta’lim oluvchi rejalashtirilgan va o’tkaziladigan barcha ekskursiyalarga rahbarlik qilsa ham, u ekskursiya obektlarining barcha detallarini yaxshi bilmasligi mumkin, bunday hollarda maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan ekskursovod ish olib boradi; • ekskursiya muddati turlicha bo’lib, unda doimiy o’quv jadvali talablariga amal qilish mas’uliyati mavjud; • ta’lim beruvchi yoki ekskursovodning rahbarlik usuli va ta’lim oluvchilar faoliyati turlicha bo’lishi mumkin. Ekskursiya davomida ta’lim oluvchilardan intizomga qat’iy rioya qilish talab etiladi. Ta’limnining noan’anaviy shakli siaftida tashkil etiladigan bahs – munozara, davra – suhbati, matbuot konferensiyasi, telekonferensiyalar muayyan predmet (yo’nalish) ning muhim mavzulari yuzasidan tashkil etilib, ular ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, o’z fikrini ilgari surish, uni asoslash hamda himoya qilish qobiliyatini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bu kabi darslarning tashkil etilishida maqsadning aniqligi, shuningdek, ta’lim oluvchining faol ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. 36
Viktorina, mo’jizalar maydoni, zakovat va shu kabi shaklda o’tkazilayotgan darslar bellashuv xususiyatiga ega bo’lib, ular ta’lim oluvchilarni faollikka undaydi. Yuqoridagi bildirilgan fikr – mulohazalarga asoslanib quyidagi xulosani keltirish mumkin: • ta’limning shakli muayyan maqsadga muvofiq ma’lum rejimda tashkil etiladigan faoliyatning tashqi ifodasi bo’lib, ta’lim jarayonida etakchi o’rin tutadi; • ta’lim jarayonini samarasini ta’minlash uchun ta’lim metodlaridan o’rinli va unumli foydalanishga bog’liq; • ta’lim metodi ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning aniq maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlarining usullari hisoblanadi; • ta’lim vositalari ta’lim metodlarining ta’limiy ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. BIRINCHI BOB BO’YICHA XULOSALAR Mamlakatimizda olib borilayotgan pedagogik ta’limning asosiy maqsadlaridan biri tarbiyada barkamol shaxs ma’naviyatini shakllantirishning asosiy vositasi sifatida qarashidir. Yosh avlodni kelgusi hayotga barkamol qilib shakllantirish ruhiy va ma’naviy jarayonlarga bog’liq. Pedagogika fanining asosiy maqsadi bo’lajak tarbiyachi-o’qituvchilarning ongli faoliyatida maqsadi tarzda o’z ustida ishlash, intilish, muntazam ravishdagi izlanish, tanlangan vosita va metodlardan foydalangan holdagi tarbiyachilik san’atini o’rgatishga qaratiladi. Bu mazmun quyidagilarda o’z ifodasini topadi: Birinchidan, Kadrlar tayyorlash milliy modelini hayotga joriy qilishdagi bosh muddao barkamol shaxsni shakllantirishning bir butun holatidagi muammolarni hal etish;
37
Ikkinchidan, ta’lim-tarbiya samaradorligini muntazam ravishda oshirib borish hisobiga uni jahon talablari darajasiga olib chiqish masalalarini hal qilishga ijodiy yondashuvni amalga oshirish; Uchinchidan, umuminsoniy qadriyatlar va milliy madaniyatning asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini milliy mafkurani shakllantirib borish imkoniyatini yaratish; To’rtinchidan, pedagogika-tarbiyashunoslik qoidalarini, qonunlarini ilg’or pedagogik tajribalar asosida boyitib borish, yangi metodlarni izlab topish va qo’llashga doir tadbirlar ishlab chiqish; Beshinchidan, bo’lajak o’qituvchi va tarbiyachilarni kasbiy va ixtisoslik tayyorgarliklarini talab darajasiga etkazish masalalariga e’tibor qaratish; Oltinchidan, uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirish muammolarini hal etish. Ettinchidan, O’rta Osiyo allomalarining ijodidan unimli foydalanish sohasidagi ishlarning ko’lamini oshirish bo’yicha tadbirlarni kuchaytirish.
38
II – BOB. ABU ISO AT TERMIZIY IJODI VA ILMIY TA’LIMOTINING YOSHLAR TARBIYASIDAGI AHAMIYATI 2.1. Abu Iso at Termiziy ta’limotida pedagogik qarashlar Ma’naviyat-taqdirning exsoni emas. Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u qalban va vijdonan, aql va qo’l bilan mexnat qilish kerak. Bu xazina insonga xayotda barqarorlik bag’ishlaydi, uning qarashlari shunchaki boylik orttirish yo’lida kun ko’rishga yo’l qo’ymaydi, fojialar vaqtida omon saqlab qoladi va moddiy qiyinchilik kunlarida irodani mustaxkamlaydi. Xalqimizning xotirasi boy. Bugun jaxonga mashxur bo’lgan At-Termiziy va boshqa ko’pgina allomalar ma’naviyati keng va ayni vaqtda qismati og’ir bo’lgan siymolardir. Ular o’zlarini haqiqatga tashna va o’ziga haqiqat bo’lgan xalqqa bag’ishladilar. Buyuk ajdodlarimizning ulug’ nomlari xalq xotirasi va uning taqdirida munosib davom etishga loyikdir. Hadis ilmi bobida quvvatu iqtidorlari benihoyat ortib, islom olamida katta hurmat qozonganlar. Minglab shogirdlar etishtirganlar. Iso at-Termiziy mashhur muhaddislar jumlasidandir. «Avesto» ta’limoti, «Qur’oni Karim» sabog’i, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-970), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (824- 892) kabi hadis ilmining ulug’lari ta’lim-tarbiya jarayonida o’ziga xos o’rin egalladilar. Didaktika yosh avlodni «nimaga o’qitish», «nimani o’qitish» va «qanday o’qitish» kabi savollarga javob beradi. Didaktika, o’z navbatida ayrim o’quv fanlarga oid o’qitish va o’qish metodi va uslublari bilan uzviy bog’liqdir. U o’qitishning barcha fanlarga oid umumiy qonuniyatlarini aniqlab borishi bilan birga, har bir o’quv fanini o’qitish metodlari uchun asos bo’lib hizmat qiladi. Ilmiy didaktikaning asoschisi chex pedagogi Yan Amos Komenskiy hisoblanadi. Uning «Buyuk didaktika» (1632 yil) asari o’qitishni rivojlantirishga g’oyat katta ta’sir ko’rsatdi. Sharqda pedagogik fikrlar rivojiga mutafakkirlar: Imom al-Buxoriy, Abu Iso at-Termiziy, Muxammad Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Ibn Sino, Abu
39
Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Xojib, Kaykovus, Umar Xayyom, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy va boshqalar katta xissa qo’shdilar. Umumiy didaktika-barcha o’quv fanlari, ma’lumot darajalari asosida ta’limning maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, qoidalari, metodlari, tashkiliy shakllari natijalarini o’rganuvchi fandir. Abu Iso at Termiziy 824 yili Termiz shahrida dunyoga keladi. Imom at Termiziy ham yoshlik chog’idan hadis mutolaasiga kirishib, tezda hadislarni to’play boshlagan va bu yo’lda ko’plab hadis olimlari bilan muloqotda bo’lib, ularning suhbatini olgan. Abu Iso at Termiziy “Sunan” kitobida keltirilgan hadislarida uning ta’lim- tarbiyaga, axloq-odobga oid fikrlari ko’p uchraydi. Chunonchi, olim insonda yaxshilik fazilatlarin takomillashtirish uchun quyidagi hadislarni tavsiya etadi: “Alloh nazdida eng yaxshi do’st deb odamlarga doimo xayirli ishlarni qilib yuruvchi kishiga aytiladi.alloh nazdida eng yaxshi qo’shni o’z qo’shnilariga yaxshilik qiluvchisidir”, “Odamlarga shukr aytmaydigan kishi Allohga ham shukr qilmaydi”, “Odamlarga hayrixohliging – bu sening sadaqang”. “Xayrli va yaxshi ishlar qilishga da’vat etishing va zulmdan qaytarishing – sening sadaqang”. “Adashgan kishilarga to’g’ri yo’l ko’rsatishing ham - sadaqa”, “Hatto kambag’allarga xushmuomilada bo’lishing ham – sening sadaqang”, “Yerda xalaqit berib yotgan biror tosh, tikanak yoki suyakni bir chekkaga olib qo’yishing ham - sadaqa”, “O’z paqiringdagi suvdan boshqalarning ishidlariga solib berishing ham sadaqang hisoblanadi”. Buyuk mutafakkir al-Hakim at - Termiziyning hayoti va asarlarini chuqur o’rgangan zamonaviy arab olimi Usmon Ismoil Yahyoning ta’kidlashicha, garchi at – Termiziydan bevosita ta’lim olgan taniqli shogirdlarni ko’rsatish mushkul bo’lsada, lekin uning asarlaridan ta’sirlangan va fikrlarini o’zlashtirgan sufiylarni tasavvuftarixida uchratish mumkin. Shulardan biri mashg’ur olim Ibn al- Arabiydir(1165-1240) manashu mashg’ur islom faylasufining kitoblarida at – Termiziy asarlaridan ko’plab yirik lavhalarni iqtibos sifatida keltirilganligini 40
ko’rish mumkin. at – Termiziyning “Xatmu-l-avliyo” asarida ko’rilgan masalalar sharhida o’rtaga tashlangan 155 ta savolga javoblar bergan. at – Termiziy ahloqiy tarbiya haqida nazariy jihatdan ta’riflab, isbotlab bergan birinchi olim bo’lsa, ajabmas. Abu Iso at Termiziy ijodida muhim hisoblanadigan “nubuvvat” va “valoyat” masalalariga katta e’tibor bergan. “Habar berish” ma’nosini bildiruvchi nubuvvatni Abu Iso at Termiziy, pardaning ko’tarilishi va g’ayib sirlaridan voqif bo’lib, Allohni bilish, Alloh nuri bilan o’ralgan ashyoning mohiyatiga basirat ko’zi bilan razm solish, diya sharhlangan. Bizning fikrimizcha inson tarbiyasida Abu Iso at Termiziy, diniy tarbiya to’g’risidagi qarashlari. Alloma yoshlarda sog’liqni saqlashning eng muhim omillari sifatida salomatligini saqlash uchun chora tadbirlar ko’rish lozimliginim ta’kidlaydi. Buyuk olim tarbiyani kishining yoshiga, salomatligiga va kasalligiga qarab, turli usullarda o’tkazish kerakligini ta’kidlaydi. Ayniqsa, bolalik, o’smirlik, yigitlik va qarilik davrida kishi jismoniy mashg’ulotlarga turlicha munosabatda bo’lish kerak. Abu Iso at Termiziy to’plagan hadislar orasida bolalarni ahloq-odob, marhumlarga hurmat ruhida tarbiyalash da’vati kuchli: “Chinakam sabr-toqatli deb mo’min musulmon kishining musibat yuz bergandagi chidamliligiga aytiladi”. Shu o’rinda alloma Abu Ali ibn Sinoning tarbiya haqidagi qarashlariga ham to’xtalib o’tish joizdir, “Jismoniy mashq kishini ketma-ket chuqur nafas olishiga majbur qiladigan ixtiyoriy harakat” 1
ekanligini qayd etgan holda muntazam ravishda badan tarbiya bilan shug’ullangan kishiga dard yaqin yo’lamasligi, tabibga ham, dori-darmonga ham muhtojlik sezmasligini aytib o’tadi. Abu Ali ibn Sino jismoniy tarbiyaning turli ko’rinishlari va ulardan qanday foydalanish kerakligini ham ko’rsatib bergan. U jismoniy mashqlarni quyidagi guruhlarga bo’ladi: “Kichigi va kattasi, juda kuchli va kuchsiz, tez va sust yoki tez va shiddatli harakatlardan iborat yoxud sust turi”. Alloma bolalarning badan tarbiya bilan shug’ullanishlari uchun qulay bo’lgan vaqtlarni ham tavsiflagan. Chunonchi, badan tarbiya uchun bahor faslida tushga yaqin vaqt qulay bo’lib,
1
Сино, Абу Али ибн. Тиб қонунлари. III жилдлик сайланма /Тузувчилар: У.Каримов, Х.Хикматуллаев. - Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 1996. – 418 б.
41
mashq o’rtacha haroratli uyda bajarilishi, yozda ertalab, qishda esa kechqurun jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish maqsadga muvofiqdir. Mutafakkirning fikricha, badan tarbiyasi bilan shug’ullanishda yana quyidagi shartlarga ham rioya qilish zarur: qishda uyni o’rtacha haroratda isitish, mashqlarni ovqat hazm bo’lgach amalga oshirish tibbiy jihatdan to’g’ri sanaladi. Alloma bolalar tomonidan badan tarbiya bajarilayotgan quyidagi uch holatga alohida e’tibor berish zarurligini ta’kidlaydi: 1. Terining rangiga - agar u yaxshilana borsa, mashqlarni davom ettirish mumkin, agar ter chiqa boshlasa, harakatni to’xtatish lozim. 2. Mashqlarning engilligiga - jismoniy mashg’ulot davomida kishi tanasi engil bo’lib tursa mashqni davom ettirish mumkin. 3. A’zolarning holatiga – agar ularning ko’pchishi davom etsa, mashqni davom ettirish mumkin, agar ko’rsatilgan belgilar yo’qola borsa, mashqni darhol to’xtatish kerak. Ulug’ alloma Abu Ali ibn Sinoning jismoniy tarbiyani samarali va uzluksiz tashkil etishga oid tavsiyalari bilan o’quvchilar, shu jumladan, boshlang’ich sinf o’quvchilarini tanishtirish va ularda jismoniy faollik, jismoniy tarbiya ko’nikmalarini shakllantirish ularning har tomonlama etuk bo’lib voyaga etishlariga yordam beradi. Abu Ali Ibn Sinoning atrof muhitning inson organizmiga ko’rsatadigan ta’sirlari va inson salomatligini saqlashga oid qarashlaridan pedagogikada foydalanish amaliy ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Abu Ali ibn Sinoning shaxsiy gigienaning ahamiyati borasidagi qarashlari o’quvchilar ta’lim tarbiyasida samara beradi. Alloma ko’mir gazining zararli xususiyatini ilmiy jihatdan tavsiflagan: “Ko’mir hidi, miqdori bilan emas zaharlilik quvvati hisobiga miyani qizdiradi, quritadi hamda uning quvvatini zaiflashtiradi”, - deb ta’kidlagan. Tabiiy muhitning yoshlar tanasiga ko’rsatadigan biologik ta’siri, inson salomatligini saqlash, parhez, shaxsiy gigiena to’g’risidagi masalalar esa alloma tomonidan yaratilgan “Tib qonunlari” asarining bosh g’oyalari sanaladi. Allomaning inson tanasida kasalliklarni keltirib chiqaruvchi omillardan biri suv, er 42
va havoda mo’tadillikning buzilishi bilan bog’liqligi, yashash joylarining torligi, ozoda bo’lmasligi, yuqumli (moxov, chechak, vabo isitmasi, yiring, toshma kabi) kasalliklarning tez tarqalishi uchun qulay sharoit yaratishi, yuqumli kasalliklarning aholi zich joylashgan joylarda havo va boshqa omillar orqali yuqishiga doir o’gitlari bugungi kunda ham muhim ijtimoiy-tibbiy ahamiyatga egadir. Mutafakkirning “Agar havoda chang va g’ubor bo’lmaganida edi, inson ming yil umr ko’rgan bo’lar edi” degan mashhur iborasi esa o’quvchilarda havoni ifloslantirmaslik, atrof-muhitni ozoda saqlash va tabiatga ziyon etkazmaslik ko’nikma va malakalariga ega bo’lishlariga yordam beradi. Olimning fikricha, inson tabiatdan moddiy hayot manbalarini o’zlashtiribgina qolmay, balki ruhiy va jismoniy quvvat ham oladi. Shuningdek, u ayrim kasalliklarni davolashda tabiiy manbalar, xususan, qum, tuproq, suv va o’simliklardan foydalanish zarurligini uqtirib, qimmatli tavsiyalar beradi. Abu Ali ibn Sino o’zining “Tib qonunlari” asarida bir qator kasalliklarni davolash yo’llarini ko’rsatibgina qolmay, balki jismoniy tarbiyaning salomatlikni muhofaza qilishdagi ahamiyatini ham asoslab bergan . U badan tarbiyani kishining yoshiga, salomatligiga va kasalligiga qarab, turli usullarda o’tkazish lozimliginialohida ko’rsatib o’tadi. Ayniqsa, bolalik, o’smirlik, yigitlik va qarilik davrida kishi jismoniy mashg’ulotlarga turlicha munosabatda bo’lish kerak. Abu Ali ibn Sino: “Jismoniy mashq kishini ketma-ket chuqur nafas olishiga majbur qiladigan ixtiyoriy harakat” ekanligini qayd etgan holda muntazam ravishda badan tarbiya bilan shug’ullangan kishiga dard yaqin yo’lamasligi, tabibga ham, dori-darmonga ham muhtojlik sezmasligini aytib o’tadi. Abu Ali ibn Sino jismoniy tarbiyaning turli ko’rinishlari va ulardan qanday foydalanish kerakligini ham ko’rsatib bergan. U jismoniy mashqlarni quyidagi guruhlarga bo’ladi: “Kichigi va kattasi, juda kuchli va kuchsiz, tez va sust yoki tez va shiddatli harakatlardan iborat yoxud sust turi”. Alloma bolalarning badan tarbiya bilan shug’ullanishlari uchun qulay bo’lgan vaqtlarni ham tavsiflagan. Chunonchi, badan tarbiya uchun bahor faslida tushga yaqin vaqt qulay bo’lib, mashq o’rtacha haroratli uyda bajarilishi, yozda ertalab, qishda esa kechqurun 43
jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish maqsadga muvofiqdir. Mutafakkirning fikricha, badan tarbiyasi bilan shug’ullanishda yana quyidagi shartlarga ham rioya qilish zarur: qishda uyni o’rtacha haroratda isitish, mashqlarni ovqat hazm bo’lgach amalga oshirish tibbiy jihatdan to’g’ri sanaladi. Alloma bolalar tomonidan badan tarbiya bajarilayotgan quyidagi uch holatga alohida e’tibor berish zarurligini ta’kidlaydi: 1. Terining rangiga - agar u yaxshilana borsa, mashqlarni davom ettirish mumkin, agar ter chiqa boshlasa, harakatni to’xtatish lozim. 2. Mashqlarning engilligiga - jismoniy mashg’ulot davomida kishi tanasi engil bo’lib tursa mashqni davom ettirish mumkin. 3. A’zolarning holatiga – agar ularning ko’pchishi davom etsa, mashqni davom ettirish mumkin, agar ko’rsatilgan belgilar yo’qola borsa, mashqni darhol to’xtatish kerak . Ulug’ alloma Abu Ali ibn Sinoning jismoniy tarbiyani samarali va uzluksiz tashkil etishga oid tavsiyalari bilan o’quvchilar, shu jumladan, boshlang’ich sinf o’quvchilarini tanishtirish va ularda jismoniy faollik, jismoniy tarbiya ko’nikmalarini shakllantirish ularning har tomonlama etuk bo’lib voyaga etishlariga yordam beradi.
Yüklə 483,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|