O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
Abu Iso at Termiziy ijodidan yoshlar ekologik tarbiyasi jarayonida
Yüklə 483,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. Abu Iso at Termiziy ilmiy qarashlarining yoshlar tarbiyasi bilan uyg’unligi
|
2.2. Abu Iso at Termiziy ijodidan yoshlar ekologik tarbiyasi jarayonida foydalanish O’zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo’liga kirishi bilan o’zining ma’naviy qadriyatlarini va aqliy salohiyatini qayta tiklash davriga qadam qo’ydi. Iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohalarda tub o’zgarishlar davri boshlandi. Bu esa milliy madaniyatni yuksaltirish hamda boy ma’naviy merosni chuqur o’rganishni taqozo etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot va rivojlanish yo’li va uning ahamiyati haqida to’xtalar ekan, quyidagilarga alohida urg’u beradi: “Avvalo, u aholining milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’analari va urf-odatlaridan kelib chiqadi. Chuqur ildizi o’tmishdagi an’anaviy jamoa turmush tarziga borib taqaladigan jamoatchilik 44
asoslari O’zbekiston xalqiga tarixan xosdir. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlari to’g’risida g’amxo’rlik qilish, ochiq ko’ngillik, millatidan qat’iy nazar, odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo’lish, o’zgalar kulfatiga hamdard bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me’yori hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma’rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat, ehtirom - O’zbekiston aholisiga xos fazilatlardir” . Abu Iso at Termiziyning qarashlaridan tarbiyaviy jarayonda foydalanish uzluksiz, izchil va tizimli amalga oshirilsa, o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni o’rganishga nisbatan qiziqish yuzaga keladi. Mazkur jarayonda Abu Iso at Termiziyning ekologiyaga oid qarashlaridan foydalanishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilari tomonidan ekologik bilimlarni Abu Iso at Termiziyning bu boradagi qarashlari asosida o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishlarini o’rganish; - Abu Iso at Termiziyning ekologik mazmundagi hikoyat, o’git, nasihat hamda ilmiy xulosalari bilan tanishish asosida ularning o’quvchilarga tabiatshunoslik bilimlarini berish borasidagi imkoniyatlarini aniqlash; - “Tabiatshunoslik” fani o’quv dasturlari va rejalarini o’rganish asosida mazmuni va g’oyasiga ko’ra Abu Iso at Termiziyning ekologik qarashlari bilan boshlang’ich sinf o’quvchilarini tanishtirish uchun maqbul mavzularni belgilash; - Abu Iso at Termiziyning tarbiyaga oid g’oyalaridan uzluksiz, izchil va tizimli foydalanishga erishish; - Abu Iso at Termiziyning tarbiyaga oid qarashlaridan foydalanishga qaratilgan didaktik jarayonni samarali shakl, metod va vositalar asosida tashkil etish loyihalarini ishlab chiqish hamda amaliyotga tatbiq etish. Abu Iso at Termiziyning tarbiyaga oid qarashlaridan foydalanishda o’qituvchilar muhim o’rin tutadilar. Abu Iso at Termiziyning ekologiyaga oid qarashlaridan foydalanish darajasini aniqlovchi quyidagi mezonlar ishlab chiqilgan: 45
1) Abu Iso at Termiziyning allomalarining ekologiyaga oid qarashlari majmui to’g’risida etarli ma’lumotlarga egaliklari; 2) O’qituvchilarning tabiatshunoslik fani bo’yicha tegishli mavzularni belgilash asosida o’quv materiallari mazmuniga O’rta Osiyo allomalarining ekologiyaga oid qarashlarini singdira olishlari; 3) tabiatshunoslik darslarida muayyan mavzular bo’yicha o’quvchilarni Abu Iso at Termiziyning ekologiyaga oid qarashlaridan xabardor qilishda boshlang’ich sinf o’qituvchilari mahoratlarining namoyon bo’lishi; 4) O’quvchilarning Abu Iso at Termiziyning ekologiyaga oid qarashlariga oid bilimlardan xabardorliklari. Tarbiya tarixini o’rganar ekanmiz, u juda qadimiy jarayon ekanligini insoniyat butun hayoti davomida tarbiya bilan Shug’ullanganligiga ishonch hosil qilamiz. Tarbiya jarayonida ajdodlarimiz tarbiyaviy ta’sirning samarali yo’l, metodlari va manbalarini qidirib hayotga tadbiq qila boshlaganlar, buning natijasida tarbiya haqidagi g’oyalar, nazariya va tavsiyalar paydo bo’la boshlagan. Bu pedagogika fanining paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Jahon mutafakkirlari o’zlarining pedagogik g’oyalari bilan fanning rivojlanishiga hissa qo’shdilar. Bu jarayonda o’zbek mutafakkirlarining jahon pedagogikasi tarixiga qo’shgan hissalari cheksizdir. Tarbiya haqidagi g’oyalar eramizdan oldingi VI asrda shakllanganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Keyingi davrlarda pedagogik g’oyalarning shakllanishida zardushtiylik ta’limoti, uning muqaddas kitobi «Avesto»da qimmatli fikrlar talqin etilgan. Kishilik tarixida islom ta’limotining tarbiya haqidagi g’oyalarining shakllanishida ahamiyati cheksizdir. Qur’oni Karim va hadisi-shariflarda musulmon ahlining dunyoqarashi, falsafasi, ma’naviyati, axloqi, e’tiqodi, har tomonlama barkamolligi kabi insoniy sifatlarni shakllantirish yo’llari bayon qilingan. Tarbiya haqidagi g’oyalarning rivojlanishida Imom Buxoriy, At-Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Axmad Yassaviy, Naqshbandiy, Navoiy, Behbudiy, Abdulla Avloniy va boshqalarning xizmatlari kattadir. 46
Prezidentimiz aytganlaridek: «Fuqarolar endi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki bunyodkori va tashkilotchisidir». Bunday yangicha yondashishlar pedagogika fanining obekti va predmetini kengaytirdi. Endilikda pedagogika fanining obekti faqat ta’lim-tarbiya jarayonining nazariy, metodologik amaliy ta’minlovchi emas, balki komil inson shakllanishi, rivojlanishini ta’minlaydigan keng sohalarni o’z ichiga oladi. Shuning uchun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturida»gi milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh obekti va subekti sifatida qaraladi. Bundan tashqari pedagogika fani oldiga yangicha fikrlaydigan, yangicha tafakkur, milliy mafkuraga ega komil insonni shakllantirish vazifalari qo’yildi. Abu Iso at Termiziyning “Haqiqiy mo’min deb xushxulq va ayollarga nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi” fikrlarida aytiqsa “xushxulq” so’ziga e’tibor qilsangiz tub mohiyatida nafaqat insonlarga atrof-muhit, tabiatni, o’simlik va hayvonat olamining asralishi ham nazarda tutilishini e’tiroz qilib bo’lmaydi, deb fikr yuritiga to’g’ri keladi. Ekologik bilimlar rivojiga o’zining munosib hissasini qo’shgan allomalardan yana biri Abu Rayhon Beruniy hisoblanadi. Mutafakkir tomonidan 152 ta asar yaratilgan bo’lib, ularda tabiiy muhitdagi dialektik rivojlanishning ilmiy asoslari yoritilgan. Allomaning asarlarida insonlar tomonidan o’zlashtirilishi zarur bo’lgan ekologik bilimlar, jumladan, o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi hamda tabiatdagi ahamiyatiga oid ma’lumotlar keltirilgan. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston” asarlari Abu Rayhon Beruniyning jahonga mashhur asarlari sanaladi. Ularda yosh avlod uchun o’ta muhim bo’lgan o’simlik va hayvonlarning tuzilishi, ularning tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi haqida qiziqarli ma’lumotlarni keltirgan. Shuningdek, mutafakkirning asarlarida turli tropik o’simliklar va hayvonlar to’g’risida ma’lumotlarning keltirilishi nabotot va hayvonot olamining tashqi muhit bilan aloqasini, yil fasllari almashinuvining o’simlik va hayvonot olamiga ta’sirini yoritishga xizmat qilgan. Chunonchi, “Qushlarning tog’lardan pastga, tekisliklarga 47
tushishi, chumolilarning o’z inlariga berkinib olishlari havoning sovishidan dalolat beradi”, - deydi olim . Abu Iso at Termiziyning “Kimda-kim bir ko’chat o’tqazsa, yobo’lmasa ekin eksa-yu, ular hosilidan odamlar, qushlar va hayvonlar bahra olsa – bu hamo’sha odam uchun sadaqa sanaladi”, “Barcha musulmonlar o’zaro birodarlardir. Ular hech qachonbir-birlariga yomonlikni ravo ko’rmasliklari kerak. Kimda-kim o’zining musulmon birodarlariga yordam qilsa, oxiratda alloh unga yordam qiladi. Kimda-kim o’z birodari hojatini engillatsa, alloh ham uning oxiratini engil qiladi.” Ushbu ta’limotlarni yoshlar ongiga ekologik ta’lim sifatida singdirish demakdir. Uzoq yillik ilmiy kuzatishlari va tajribalariga tayangan holda Abu Rayhon Beruniy tabiatdagi hodisalar ma’lum tabiiy qonuniyatlar asosida boshqariladi degan xulosaga keladi, ularga tashqaridan ta’sir etuvchi har qanday kuch ularni o’zgartirish qobiliyatiga ega emas. Bunday holatning ro’y berishi esa ekologik buzilishga olib keladi. Allomaning bu boradagi yondashuvi uning quyidagi qarashlarida yanada rivojlantirilgan: “Erda hayvon va o’simliklarning yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklangan bo’lsa ham, ular cheksiz ko’payishga intiladilar va shu maqsadda kurashadilar. O’simlik va hayvonlarning nasl qoldirishi bilan olam to’lib-boyib boraveradi. Agar o’simliklardan yoki jonivorlardan biror xilining o’sishiga sharoit bo’lmay, o’sishdan to’xtasa ham boshqalarida bu ahvol sodir bo’lavermaydi. Ularning har biri vujudga kelishda birdaniga paydo bo’lib, yo’qolishida esa to’satdan yo’qolib ketmaydi. Balki tirik mavjudotning o’zi yo’qolsa ham, o’z o’xshashini qoldirib ketadi. Hatto u bitta emas, balki bir nechasini qoldiradi. Agar er yuzini bir xil daraxt yoki bir xil hayvon butunlay qoplab olsa (bu holda) hayvonning ko’payishiga ham, daraxtlarning o’sishiga ham o’rin qolmaydi” . Bu fikrlarda dialektik rivojlanish qonunlarining falsafiy bayoni o’z ifodasini topgan. Alloma insonni tabiatning bir qismi deb hisoblash bilan birga ularning turli irqqa mansubliklarini quyidagicha izohlaydi: “... (Odamlar) tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo’lishi faqatgina nasablarning turliligidan emas, 48
balki tuproq, suv, havo va erning, (odam) yashaydigan joylarning turlichaligidan hamdir.
Tillarning turlicha bo’lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning har birida turli xohishlarni ifodalash uchun (zarur) bo’lgan ehtiyoj tug’ilishidir” . Abu Rayhon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida tabiatga oid fikrlarni bayon qilish bilan birga insonning atrof-muhitga to’g’ri munosabatda bo’lishi lozimligini ham ta’kidlab, insonlarning tabiatga munosabatda o’ziga xos madaniyatli yondashishlarini targ’ib qiladi. Darslarda o’quvchilarning e’tiborlarini quyidagilarga qaratish pedagogik jihatdan to’g’ri bo’lgan bo’lar edi: tabiat hodisalarini tushuntirganda, tabiatning o’zidan kelib chiqish kerak va uning o’zida bo’lgan qonuniyatga, dalil va tajribalarga asoslanish lozim, “
Biror narsani o’rganishni mazkur narsa (fan)ni tashkil etib turgan element (unsur)larni o’rganishdan boshlash zarur”, “Narsa (fan)ni o’rgangan paytda fikrlash zarur (sezgi a’zolaridan qo’llanma sifatida foydalanish kerak)” . Abu Rayhon Beruniyning tabiatshunoslikka oid bilimlarini o’zida mujassamlashtirgan asarlaridan yana biri “Hindiston” asaridir. Asarda allomaning 30 yillik kuzatishlarining samarasi bo’lgan bilimlar yoritilgan bo’lib, unda hind hayotining turli tomonlari, urf-odatlari, aqliy va ma’naviy xususiyatlari, jon va uning moddaga munosabati, diniy qonun-qoidalar, payg’ambarlar va shariatlar haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Hindlar tomonidan qo’llaniluvchi hisob- o’lchov birliklari, geografiya, shahar, dengiz, chegaralar haqidagi ma’lumotlar ham asar mazmunida o’z aksini topgan. Unda, shuningdek, inson ekologiyasi mohiyatini yorituvchi muhim jihatlari - muqaddas joylarni ziyorat qilish, harom va halol hisoblanadigan ovqat va ichimliklar, nikoh, meros bo’lish qonun-qoidalari, da’volarni hal qilish yo’llari, ulug’ ayyomlar, yaxshi va yomon amallar va hokazo muammolar haqidagi ma’lumotlarga keng o’rin ajratilgan.
49
2.3. Abu Iso at Termiziy ilmiy qarashlarining yoshlar tarbiyasi bilan uyg’unligi O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida milliy qadriyatlar, boy madaniy merosga asoslangan milliy ma’naviyatning yuksalishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu jarayonda ta’lim mazmuniga ham milliy qadriyatlar g’oyalarini singdirish asosida yosh avlodni har tomonlama etuk qilib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu vazifalar orasida o’quvchilarni globallashuv davrining eng muhim muammolaridan biri – ekologik xavfni bartaraf etishda kurashishga imkon beruvchi bilimlar bilan qurollantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Yoshlarga ekologik bilimlarni berishda O’rta Osiyo allomalarining ekologik g’oyalaridan foydalanishda ikki muhim holat yuzaga keladi: 1) ular ekologik g’oyalarni ifoda etuvchi milliy qadriyatlar namunalari bilan tanishadilar; 2) ularda atrof-muhit ekologik holatini yaxshilashga mas’uliyatli bo’lish, tabiatni asrab-avaylash to’g’risidagi bilim va
ko’nikmalarni o’zlashtiradilar. O’tgan asrning
ikkinchi yarmidan boshlab, insonlarning tabiatga ko’rsatayotgan salbiy ta’sirlari natijalari keng jamoatchilikni tashvishga sola boshladi va bu kabi salbiy holatlarga barham berish, ularning oldini olishga qaratilgan keng ko’lamli harakatni amalga oshirishga qaror qilindi. Bu harakatning dastlabki bosqichida yo’qolib borayotgan o’simlik va hayvon turlari aniqlandi hamda ularni muhofaza qilish chora-tadbirlari ishlab chiqildi. Jahonning turli mintaqalarida “Qizil kitob”larning yaratilishi ana shu chora-tadbirlarning biridir. Bu kabi kitoblarda nomlari qayd etilgan noyob o’simliklardan tegishli ruxsatsiz foydalanish, hayvonlarni ovlash qonun yo’llari bilan taqiqlandi. Kamayib va yo’qolib borayotgan o’simlik va hayvonlarni saqlab qolish va ko’paytirish maqsadida qo’riqxonalar, zapovedniklar tashkil qilindi va maxsus “yashil hudud”lar barpo etildi. Bu kabi harakatlar tabiatni asrab qolish, ekotizimning mavjudligini saqlab qolish yo’lidagi urinishlarning bir qismi ekanligini, uning katta qismi butun insoniyat e’tiborini ushbu muammoga qaratish, ularni birgalikda, o’zaro
50
hamjihatlilikda tabiatni muhofaza qilishga undash ekanligini o’quvchilariga tushuntirish kutilgan natijalarni beradi. Ulug’ alloma Imom Iso at-Termiziy asarlarida ham yoshlar tarbiyasi masalalari yoritilgan. Uning “Sunnan” (“Hadislar to’plami”), “Nuqsonlar kitobi”, “Tarix kitobi”, “Payg’ambarning axloq-odob, sayru suluklari haqida kitob”, “Ismlar va laqablar haqida kitob”, “Zohidlik haqida kitob” kabi asarlari juda mashhurdir. Imom Iso at-Termiziy o’z asarlarida yoshlar tarbiyasining aktual masalalari tizimiga kiruvchi tabiatni muhofaza qilish, tirik jonzotlar, o’simlik va dov- daraxtlarni asrab-avaylash, atrof-muhitning tabiiy go’zalligini saqlash lozimligini uqtiradi. Bu kabi qarashlar allomaning “Sunnan” kitobida keltirilgan quyidagi hadislar mazmunida yaqqol aks etadi. Ya’ni: “Erda halal berib yotgan biror tosh, tikanak yoki suyakni bir chekaga olib qo’yishing ham - sadaqa”; “Chelagingdagi suvdan boshqalarning idishlariga solib berishing ham sadaqa hisoblanadi”; “Kimda-kim bir ko’chat o’tqazsa, yo bo’lmasa ekin eksa-yu, uning hosilidan odamlar, qushlar va hayvonlar bahra olsa, bu ham o’sha odam uchun sadaqa sanaladi”; “Birodaringni yuziga kulib boqishing sen uchun sadaqadur”; “Odamlarga xayrixohliging sening sadaqangdir”; “Kishilarni xayrli va yaxshi ishlar qilishga da’vat etishing va zulmdan qaytarishing sening sadaqangdir”. Anglanganidek, mazkur hadislarda inson ekologiyasining sharqona jihatlari ifoda etilgan. O’rta asrlarda yashagan allomalar tomonidan yaratilgan asarlarning aksariyatida yoritilgan tarbiyaviy g’oyalar umuminsoniy xarakterga egadir. Manbalarda ko’rsatilishicha, allomalar tomonidan juda ko’plab ilmiy asarlar yaratilgan. Abu Nasr Forobiyning fikricha, inson Alloh yaratgan mavjudotlar orasida eng buyuk va etukdir. U o’zining ongi, aqli, sezgi a’zolari oraqli olamni har tomonlama o’rganish qobiliyatiga ega. Aql yordamida inson o’zini o’rab olgan mavjud olamning mohiyatini bilishga qodirdir [131; 223]. Inson tomonidan olam va uning
51
mavjudligi asoslarini bilishda ilm-fan hal etuvchi omil hisoblanadi. Tashqi olamni o’rganish, tabiat sirlarini bilishda tabiatshunoslik fanining roli beqiyos. Buyuk alloma o’zining “Kitob al-mabodi al-insonino” (“Insoniyat hayotining boshlanishi haqida kitob”), (“Hayvon a’zolari haqida so’z (kitob)”) nomli asarlarida odam va ayrim hayvonlarning anotomik tuzilishi, organlarning xususiyatlari, ular o’rtasidagi umumiylik hamda farqlarni izohlaydi, olamning turli-tumanligini ta’kidlab, ularning er, havo, suv, olovdan paydo bo’lganligini va o’zaro bog’liqligini qayd etadi. Abu Nasr Forobiyning insoniyat tomonidan tabiatga ko’rsatilayotgan ta’sirning doimiylik kasb etishi, tabiiy va sun’iy tanlanish muammosini atroflicha baholash zarurligi haqidagi fikrlari e’tiborga molikdir. Olimning nuqtai nazariga ko’ra, borliqdagi mavjud narsalar abadiy emas, ya’ni, “Ular abadiy (boqiy) bo’la olmaydilar, chunki ular havo, suv, tuproq va olovga bo’linadilar, birlari boshqasiga aylanadilar va balki har bir unsur boshqasida mavjuddir. Misol tariqasida hayvonot dunyosini oladi, u to’rt unsurdan biridir” Alloma “Oliy maqsadga erishish faqat tabiatni o’rganish orqali qo’lga kiritiladi, chunki tabiatni tushunish osondir” degan fikrni ilgari surish orqali ekologik bilimlarni boyitadi. Abu Nasr Forobiyning ko’plab asarlarida inson ekologiyasi muammolari etakchi o’rin tutadi. Jumladan, olimning “Inson a’zolari haqida” nomli asarida inson a’zolariga xos bo’lgan turli kasalliklarning kelib chiqish sabablarini alohida- alohida o’rganish, organizmning salomatligini tiklash uchun kerakli oziq- ovqatlarga e’tibor berish zarurligiga e’tibor qaratilgan. Binobarin. insonning ruhiy va jismoniy holati tashqi omillar, muhit ta’siriga bog’liq, bu jarayonlar zamonaviy ekologiya fanining asosini tashkil etadi. Anglanganidek, inson ekologiyasi muammolari o’z davrida buyuk alloma e’tiborini o’ziga tortgan. Alloma asarlarida ilgari surilgan ekologik qarashlar negizida insoniyatning tabiat, atrof-muhit bilan o’zaro muloqoti uning tarbiyalanganlik darajasiga bog’liqdir, degan g’oya yotadi. Ushbu g’oyaga tayangan holda aytish mumkinki, 52
tabiat sirlarini o’rganib, atrof-muhitga nisbatan ongli munosabatda bo’lish insoniylikning eng oliy sifatidir. O’rta asrlarda yashagan Abu Nasr Forobiy tomonidan yaratilgan asarlarning aksariyatida yoritilgan ekologik g’oyalar umuminsoniy xarakterga egadir. Manbalarda ko’rsatilishicha, alloma tomonidan 160 ta ilmiy asar yaratilgan bo’lib, ularni bitta nortuya zo’rg’a ko’tara olgan; . Abu Nasr Forobiyning fikricha, inson Alloh yaratgan mavjudotlar orasida eng buyuk va etukdir. U o’zining ongi, aqli, sezgi a’zolari oraqli olamni har tomonlama o’rganish qobiliyatiga ega. Aql yordamida inson o’zini o’rab olgan mavjud olamning mohiyatini bilishga qodirdir . Inson tomonidan olam va uning mavjudligi asoslarini bilishda ilm-fan hal etuvchi omil hisoblanadi. Tashqi olamni o’rganish, tabiat sirlarini bilishda tabiatshunoslik fanining roli beqiyos. Buyuk alloma o’zining “Kitob al-mabodi al-insonino” (“Insoniyat hayotining boshlanishi haqida kitob”), (“Hayvon a’zolari haqida so’z (kitob)”) nomli asarlarida odam va ayrim hayvonlarning anotomik tuzilishi, organlarning xususiyatlari, ular o’rtasidagi umumiylik hamda farqlarni izohlaydi, olamning turli-tumanligini ta’kidlab, ularning er, havo, suv, olovdan paydo bo’lganligini va o’zaro bog’liqligini qayd etadi. Abu Nasr Forobiyning insoniyat tomonidan tabiatga ko’rsatilayotgan ta’sirning doimiylik kasb etishi, tabiiy va sun’iy tanlanish muammosini atroflicha baholash zarurligi haqidagi fikrlari e’tiborga molikdir. Olimning nuqtai nazariga ko’ra, borliqdagi mavjud narsalar abadiy emas, ya’ni, “Ular abadiy (boqiy) bo’la olmaydilar, chunki ular havo, suv, tuproq va olovga bo’linadilar, birlari boshqasiga aylanadilar va balki har bir unsur boshqasida mavjuddir. Misol tariqasida hayvonot dunyosini oladi, u to’rt unsurdan biridir” . Alloma “Oliy maqsadga erishish faqat tabiatni o’rganish orqali qo’lga kiritiladi, chunki tabiatni tushunish osondir” degan fikrni ilgari surish orqali ekologik bilimlarni boyitadi.
53
Abu Nasr Forobiyning ko’plab asarlarida inson ekologiyasi muammolari etakchi o’rin tutadi. Jumladan, olimning “Inson a’zolari haqida” nomli asarida inson a’zolariga xos bo’lgan turli kasalliklarning kelib chiqish sabablarini alohida- alohida o’rganish, organizmning salomatligini tiklash uchun kerakli oziq- ovqatlarga e’tibor berish zarurligiga e’tibor qaratilgan. Binobarin. insonning ruhiy va jismoniy holati tashqi omillar, muhit ta’siriga bog’liq, bu jarayonlar zamonaviy ekologiya fanining asosini tashkil etadi. Anglanganidek, inson ekologiyasi muammolari o’z davrida buyuk alloma e’tiborini o’ziga tortgan. Alloma asarlarida ilgari surilgan ekologik qarashlar negizida insoniyatning tabiat, atrof-muhit bilan o’zaro muloqoti uning tarbiyalanganlik darajasiga bog’liqdir, degan g’oya yotadi. Ushbu g’oyaga tayangan holda aytish mumkinki, tabiat sirlarini o’rganib, atrof-muhitga nisbatan ongli munosabatda bo’lish insoniylikning eng oliy sifatidir. O’zgaruvchan miqdorlarga ko’ra to’rt bosqichda tajriba-sinov ishlari tashkil etildi. Tajribada o’zgaruvchan miqdorlarni oshirib borish usulidan foydalanildi. 1–bosqich o’zgaruvchan miqdorlarga ko’ra tashkil etildi. O’rta Osiyo allomalarining yoshlar tarbiyasiga doir qarashlari bo’yicha o’zgaruvchan miqdorlar doirasida o’tkaziladi. Bu bosqichda taqqoslash maqsadida 3 ta tajriba, 3 ta nazorat sinflari tanlab olinadi. Tajriba va nazorat sinflarida jami 173 nafar o’quvchi ishtirok etdi. Tajriba–sinov o’rganilgan va endi o’rganilayotgan mavzularning farqini anglash, mavzuga mos dars holatini hosil qilish, o’rganilayotgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatiga doir kirish suhbati tashkil etildi. Nazorat ishlari o’quvchilarda O’rta Osiyo allomalarining yoshlar tarbiyasiga doir qarashlari to’liq o’zlashtirishiga olib keladi, degan ilmiy faraz asosida o’tkaziladi. Tajriba–sinov ishlarining 2–bosqichi 1–bosqichdan farqli ravishda o’zgaruvchan miqdorlar doirasida o’tkaziladi. Tajriba–sinov ishlarining 2– bosqichida yuqorida keltirilgan o’zgaruvchan miqdorlarga qo’shimcha tarzda quyidagi miqdorlar berildi: 54
1) rasm, chizma, jadvallar; 2) dars topshirig’ida berilgan vazifalar; 3) takrorlash usuli; 4) o’zlashtirish darajasidagi o’quvchilarni ogohlantirish; 5) bahs; 6) savolga javob topish; 7) qo’shimcha topshiriq tanlash; 8) takrorlash. Tajriba–sinov ishining 3–bosqich tajriba–sinov ishlari 2–bosqichida amal qilingan barcha o’zgaruvchan miqdorlarga qo’shimcha tarzda o’zgaruvchan miqdorlarninng ikki xususiyati hisobga olindi: Yakuniy bosqich tajriba-sinov ishlari davrida o’quvchilar (173 nafar) o’rtasida suhbat, savol-javob va anketa so’rovlari tashkil etildi, ular tomonidan test topshiriqlari bajarildi. O’rganish natijasida quyidagi ko’rsatkichlar qo’lga kiritildi (2.3.1- jadvallar): Yüklə 483,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|