O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti pedagogika fakul`teti

1.2. Xalq ta`limi tizimida pisixalogik xizmat 
Inson faoliyati meyorda boshqarilishi maishiy, huquqiy, tibbiy texnik,bank 
va boshqa shu tarzdagi xizmat turlariga zarurat sezadi. Shular singari insonning 
o`zini-o`zi boshqarishi,o`zini-o`zi nazorat etishini taminlashda psixologik xizmat 
katta axamiyatga ega. 
Psixologik xizmat masalalari ishlab chiqarishning barcha tarmoqlariga 
tibbiyotda kriminalistikada,beznisda, reklama va axborotlar tarqatishda, sportda va 
ta`lim tizimiga jadallik bilan kirib bormoqda. 
Respublikamizda ta`lim tizimiga psixologik xizmat keng joriy etilayotgan 
soxa sifatida qarash mumkin.Ta`lim tizimiga psixologik xizmatni joriy etish 
ta`lim-tarbiya jarayonini to`g`ri tashkil etish, o`qituvchi va o`quvchi shaxsini 
shakllanishini 
nazorat 
etish 
xulq-atvoridagi 
og`ishlarni 
oldini 
olish,
o`quvchilarning o`lashtirishi va aqliy saviyasini baxolash, iqtidorli va aqliy 
taraqiyotidan ortda qolayotgan o`quvchilarga psixologik yordam ko`rsatish, 
pedagogik jamoada psixologik muxitni shakllantirish va shu singari bir qator
ishlarni yo`lga qo`yishi bilan haraktirlanadi. 
Shu bois bu soha eng izchil yo`nalish sifatida psixiologik tashxisni yo`lga
qo`yish kerak bo`ladi. 
Psixologik tashxis ta`lim muassasalaridagi mutaxasisning ish
faoliyatida mo`ljal olishga va psixologik xizmatning boshqa turlari bo`yicha
chora tadbirlarni belgilashga yordam beradi.Buning uchun psixologik tashxisni 
to`g`ri tashkil eta olish kerak. 
Psixologik tashxis yoki psixologik testlarni joriy etish bir asrdan ko`proq
tarixiy davrga ega. 
Chunki, ilk psixologik tashxis vositalari ham ta`lim muammolariga
qaratilganligi bois (fransuz psixologlari Beni Simonning “aqliy yoshni aniqlash” 

---

shkalasi) u insonning tarixiy taraqiyotning keyingi bosqichlarida yangidan 
yangi tashxis vositalariga zarurat sezmoqda. 
Ta`limda psixologik tashxisni joriy etishning murakkab va nozik 
tomonlari bor. Hozirgi kunda ta`lim tizimida psixologik xizmatni yo`lga qo`yishda
amaliyotchi psixologlar tayyorlashga aloxida etibor berilmoqda. 
Ularning mutaxasis sifatida tayyorgarlik darajasi psixologik xizmatni, 
xususan, psixologik tashxisni tashkil etishga yetarlicha tasir ko`rsatadi. 
Talim muassasalarida zexn testlar(entiliktual testlar) dan foydalanish
eng nozik masalalardan biri sanaladi. Bunday testlardan foydalanish mavjud
variantlarni to`g`ridan to`g`ri tadbiq etish emas, ularning qo`yilgan maqsadni
baxolashga yordam berishini tekshirish lozim va so`ngra qo`llash maqsadga
muvofiq. 
Aynan o`quvchining aqliy saloxuyatini yoki o`qituvchini shaxsiy
xususiyatlarini tashxis etish zamirida katta mano bor. Ushbu ma`no o`zining
xaqiqiy timsolini hosil qila olishi psixologik xizmat ko`rsatayotgan
mutaxasisning salohiyatiga bog`liq bo`ladi. 
Qisman xato ham inson taqdiri va qadr-qimmatiga zarba berishi
mumkin. Biz shu bois ta`lim tizimida psixologik tashxisni tashkil etishda bir
qator holatlarni inobatga olish kerak deb hisoblaymiz. 
Shaxsni kuzatish,o`rganish,u bilan Psixologik tuzatish, maslaxat ishlarini 
olib borish, uning u yoki bu kasb koriga yaroqlilik jihatlarini maxsus o`rganis, 
shaxsni har tomonlama rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash vashu kabi tadqiqot 
natijalariga asoslangan holda manfatdor shaxslarga tegishli tavsiyalar berish, 
hozirgi zamon amaliy psixalogiyasi zimmasiga yuklatilgan asosiy vazifalardan 
hisoblanadi . Bu borada dunyoning rivojlangan mamlakatlari amaliyotchi 
psixologlari faoliyatida o`rganishga, o`zlashtirishga arzigulik tajribalar to`plangan. 

---

Agar mazkur masala tarixiga nazar solgudek bo`lsak o`tmish ajdodlarimiz 
tomonidan bu kabi ishlar amalga oshirilganligining shoxidi bo`lamiz . Masalan, 
sharqning buyuk mutafakkirlardan biri Nizomulmulk o`zining „Siyosatnoma“ 
(yoki „Siyar ul- muluk“) asarining „Xos va avomni qabul qilish haqida“ deb
nomlangan faslida, shaxsning kasbiy shakllanishi, bu borada Somoniylar davrida 
amalga oshirilgan tadbirlar haqida yozadi. Uning takidlashicha bir shaxsning 
xizmatga qo`yish uchun 7-8 yil davomida uni o`rganish, tayyorlash ishlari olib 
borilgan. Bunday „sinov“lardan muvaffaqiyatli saralanib, „ulug` ishlar qo`lidan 
keladigan bo`lganidan so`ng“ u tegishli raxbarlik yoki boshqa ma`suliyatli 
lavozimlarga qo`yilgan. 
Shuningdek, Hamidjon Homidiyning „Ko`xna sharq darg`alari“ nomli 
kitobiga yozilishicha, „Unsuriy, Sulton Mahmud davrida xatto Abu Rayxon 
Beruniydan –da yuqoriroq mavqega ega olim bo`lgan…Sulton Mahmud saroyidagi 
adabiy va ilmiy doiraga dahil bo`lish orzusida yurgan har bir ijodkorni imtihon 
qilish vazifasi Unsuriyga topshirilgan. Unsuriyning sinovidan o`tib, uning fatvosini 
olgan qalam sohibigina g`azna ma`naviy muhitiga qabul qilingan“. 
Bulardan ko`rinib turibdiki, hozirgi vaqtda psixologik tashxis, psixologik 
xizmat markazlari, amaliyotchi psixologlar, psixodiagnostiklar tomonidan olib 
borilayotgan ishlar o`sha davrlarda ham o`tmish mutafakkirlarimiz tomonidan 
yuqori savyada amalga oshirilib kelingan. Bu ishlarga jiddiy e`tibor berilib, ular 
o`z davrining eng yuqori mavqiyli mutaxassislariga ishonilgan. Buning provard 
natijasida o`laroq tarixda „Sharqning ilk uyg`onish davri“ deb nom olgan, VIII 
asrning XII asrlar, ya`ni Samoniylar davridan to G`aznaviylar davrigacha bo`lgan 
davrda Bag`dodda ”Bayt ul hikmat“ yoki „Mamun akademiyasi“ kabi yirik ilmiy 
markazlar tashkil qilingan. Bu davrda O`rta Osiyo xalqlarining madiniyati, ilm fani 
badiy adabiyoti yuksak darajaga ko`tarildi. 
Eski turkiy (o`zbek) adabiy tili ilm -fan tili, badiiy ijod vostasiga aylandi. 
Al-Xorazmiy, Yazid Tabariy, Abu mahmud Xo`jandiy, Abu Rayxon Beruniy, 
Abulqosim Hasan binni Axmad Unsuriy, Ja`far Narshaxiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu 

---

Nasr Farobiy, Axmad Yassaviy, Axmad Zamzxshariy, Rudakiy, Umar Xayyom, 
Nosir Xisrov, Abulqosim Firdafsiy, Yusuf Xos Hojib, Axmad Yugnakiy, 
Farididdin Ator kabi mutafakkirlar, Alptegin, Sabuktegin, Sulton Mahmud 
G`aznaviy, Nizomulmulk kabi davlat arboblari xuddi shu davrda yetishib, 
olamshumul obruy va shuhratga ega bo`ldilar. 
Mamlakatning 
ravnaqi, 
ilm-fan, 
siyosatning 
rivojlanishi, 
el-yurt 
farovonligining oshishida bunday olamshumul yutuqlarga erishishning asosiy 
omili bizning nazarimizda o`sha davrlarda inson omiliga alohida e`tibor 
berilganligi, xalq xo`jaligining barcha yo`nalishlarida hodimlar-ni, raxbarlarni 
tanlab olishda, shaxsning individual psixologik imkoniyatlarini hisobga oluvchi, 
hozirgi zamon tili bilan aytganda Psixologik xizmat, psixodiagnostik tadbirlarning 
amalga oshirilganligiga sababdir. 
Yuqorida keltirib o`tilganlar bizning hududimizda amaliy psixologiyaning 
yuzaga kelishi va rivojlanishi uzoq o`tmishga egaligi, bu borada o`tmish 
mutafakkirlarimiz ulkan ma`naviy meros qoldirganligi, ular tajribalarini o`rganish, 
o`z faoliyatimizda ulkan ma`naviy meros qoldirganligi, ular tajribalarini o`rganish, 
o`z faoliyatimizda ulardan foydalanish bugungi kunda ham katta ahamiyatga 
egaligini ko`rsatadi. 
Bugungi kunda respublikamizda yuqorida keltirib o`tilgani kabi holatlarni 
yana tiklash, respublikamiz xalq xujjatlarining ko`plab soxalarida Psixologik 
xizmat 
Joriy etish, amaliy psixalogiya yutuqlarini xalqimizning kundalik hayotiga 
chuqurroq kirib borishi uchun barcha shart –sharoitlar mavjud. 
Ayniqsa mamlakatimiz xalq xo`jaligiga bo`lajak hodimlarni tayyorlashda 
bosh bo`g`in bo`lmish xalq ta`limi tizimida psixologik amaliyotning yo`lga 
qo`yilganligi, Xalq ta`limi vazirligi tasarrufida „O`quvchilarni kasb- hunarga
yo`naltirish va psixologik - pedagogik Respublika tashhis markazi“ ning tashkil 
etilganligi va barcha viloyatlarda uning viloyat, tuman bo`limlarining ishlashi, 

---

joylarda „Psixologik xizmat“ markazlarining faoliyat ko`rsatishi, bu 
muassasalarda xizmat qilish uchun respublikamizning yetakchi ilmiy dargoxlarida: 
M.Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milily universiteti, Nizomiy nomidagi 
Toshkent Davlat pedagogika universiteti va viloyatlardagi bir qator oliy o`quv 
yurtlarida amaliyotchi psixolog mutaxasislarning tayorlanayotganligi bunga yaqqol 
misol. Shuningdek,respublikamizda o`zining ilmiy psixalogik saloxiyatiga ko`ra
chet –el amaliyotchi psixologlar bilan baxslasha oladigan, ilg`or chet-el psixologik 
markazlarida amaliyotlarini o`tagan psixolog mutaxassis, olimlarimizning 
mavjudligi, ular o`z faoliyatlarini maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirishlari 
uchun yetarlicha ilmiy uslubiy bazaga egaligi kabilar, pespulikamizda amaliy 
psixalogiyani rivojlantirish istiqbolli ekanligidan dalolat beradi. 
Inson ruxiyati, unga ta`sir kursatishi, boshqarish usullarini bilmay turib, 
ijtimoiy hayotni boshqarib bo`lmaydi. Xozirgi hayotimiz shunday bosqichdagi, 
ijtimoiy hayotni maqsatga muvofiq boshqarishni hayotda katta axamiyat kasb 
etmoqda. Shu munosabat bilan umumpsixalogik savodxonlik kun tartibiga 
qo`yilishi tabiiy. Chunki psixologik savotsizlik-bu avvolo o`zgalar bilan tug`ri 
muloqatga kirisha olmaslik , uz-uzini va ijodiy jarayonlarni boshqara olmaslik, 
doimiy stress (ruxiy tanglik)ni keltirik chiqaradi. Shunoing uchun xam amaliy 
psixologlar, avvalo keng axoli o`rtasida psixologik savodxonlik kabi savodli ishni 
amalga oshirishni zu zimmalariga olishlari zarur.
Ma`lumki, shaxsning ijtimoiylashuvi asosan maktab yillariga to`gri 
keladi.Xalq ta`limi oldiga qo`yiladigan asosiy vazifalardan biri bolaning
komoloti uchun barcha shart –sharoitlarni yaratish, uning individual va psixologik 
xususiyatlarini hisobga olgan holda ta`lim va tarbiyaning eng maqbul shakllarini 
joriy etishdir. 
Bu muammolarni hal etmasdan turib maktab hayotini insonparvarlashtirish, 
demokratiyalash ishini amalga oshirib bo`lmaydi. 

---

Maktab kelajagimiz taqdirini belgilaydi. Shu o`rinda fransuz mutafakkiri 
M.Dantonning „ Xalq uchun nondan so`ng maktabdir“ degan fikrni eslashimiz 
joizdir. Demak, maktab yosh avlodni shakllantiruvchi makon ekan, uni eng avvalo 
mustahkam qurmog`imiz zarur, shundagina biz kelajakni qo`ldan chiqarmasligimiz 
mumkin.
Psixologik xizmat xalq ta`limi tizimning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Psixologik 
xizmatda 
tadqiqot 
va 
ta`sir 
o`tkazish 
ob`yekti 
maktab 
o`quvchilari,oqituvchilar, ota–onalar bo`lib hisoblanadi. Psixologik xizmat 
mutaxassislari barcha muammolarni hal qilishda, har qaysi shaxs pedogogik, 
o`quvchi, ota –ona manfaati va uning har tamonlama uyg`un kelib chiqishini 
o`rgangan holda yondashadi. Psixologik xizmat mutaxassislari o`z faoliyatini 
tibbiyot xodimlari defektolog xizmati,muxofaza tashkilotlari, muayyan 
komissiyalar, balog`atga yetmagan o`smirlar, ota –onalar, oila a`zolari, mahalla 
qo`mitasi, ishlab chiqarish jamoasi birgalikda amalga oshiradi. 
Amaliyotchi psixolog faoliyati maktabni hozirgi zamon psixologiyasi fani 
yutuqlari bilan ilmiy-uslubiy ta`minlashga , insonning shaxsiy va intellektual 
jihatdan rivojlanishini diagnostika qilishga eng muhimi mavjud kamchilik va 
buzilishlarini oldini olishga qaratilgan yo`nalish bo`lishi kerak. 
Xalq ta`limi tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi shaxsning o`sishini 
ta`minlash psixologik taraqqiyotini ta`minlovchi yuqori darajadagi shart-sharoitlar 
yaratish, o`rta maktabdagi o`quv tarbiya ishlarini yaxshilash, bu sohada pedogogik 
jamoaga ilmiy-uslubiy jihatdan yordam ko`rsatishdan iboratdir.