O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi o‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Avlodlar soni yoki tegishli tuzilishi. Oilaning nisbiy tuzilishiga asosan oilalarning quyidagi turlari farqlanadi:
1. Nuklear ("nucleus" - yadro): a) bunday oila er va xotindan iborat bo‘lishi va farzandsiz bo‘lishi mumkin; b) istagancha bolalarni o‘z ichiga olishi mumkin.
2. Kengaytirilgan oila-bolalar bilan turmush qurgan er-xotin va erning yoki xotinning qarindoshlaridan biri.
3. Ko‘p avlodli (yoki murakkab) oila - ko‘p avlodli oila. Ba’zi tadqiqotchilar "ko‘p avlodli "oilaga nisbatan" kengaytirilgan " atamasini qo‘llaydilar.
4. Bolalar soniga asosan ushbu mezonni hisobga olgan holda oilalarning quyidagi turlari farqlanadi: – bolasiz; - yakka bolali; - kichik (ikki bola); - katta (uch bola yoki undan ortiq).
5. Ota-onaning borligi. Bu mezonga ko‘ra oilalarning quyidagi turlari hisoblanadi: a) to‘liq; b) to‘liqsiz (ona, ota, yetim, nikohdan tashqari, ajrashgan); funksional jihatdan to‘liqsiz (kasbiy yoki boshqa sabablar oila uchun er-xotinlar uchun oz vaqt qoldiradi); g) to‘liqsiz kengaytirilgan (qarindoshlar to‘liqsiz oilada yashaydi).
6. Ijtimoiy rol mezonlariga ko‘ra quyidagilar farqlanadi: a) an’anaviy oila: - barcha oila a’zolariga ularning oilaviy roliga qarab aniq belgilangan talablar; - munosabatlarning asosini hokimiyatga hurmat –yosh oila a’zolarining o‘z katta vakillariga majburiy bo‘ysunishi; - ta’sir yuqoridan pastga qarab amalga oshiriladi. b) bola markazli- markaziy o‘rinni bola egallagan oila. Bola ota-onaga nisbatan muayyan kuchga ega, ota-onani ma’lum darajada nazorat qila oladi. Agar "bola uchun hamma narsa" g‘oyasi aniq ifodalansa, bolada "oila butunligi" roli bo‘lishi mumkin.


10.3.Oilaviy hayotga tayyorlik muammo sifatida.
Oila har bir xalqning, millatning davomiyligini saqlaydigan, milliy qadriyatlarning rivojini ta’minlaydigan, yangi avlodni dunyoga keltirib, uni ma’naviy va jismoniy barkamol qilib tarbiyalaydigan, jamiyatning asosiy negizi hisoblanuvchi muqaddas maskandir. Oila tabiatning eng go‘zal mo‘jizalaridan biri
Oila qadriyatlarining tiklanishi va qarindoshlik munosabatlari o‘z umrini tugatgan oila-urug‘ munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har bir oilaning iqtisodiy, madaniy, kasb-kor jihatdan ravnaq topishini anglatadi. Oila va oila muammolari hamisha davlatning diqqat-e’tibori va himoyasida bo‘lib kelmoqda.
Er-xotinlik va oilaviy munosabatlarning barqarorligi yoshlarning oilaviy hayotga tayyorligiga, ya’ni oilaviy hayotga ijobiy emotsional munosabatni ifodalaydigan shaxsning ko‘rsatmalarining butun boshli tizimiga bog‘liq. Bugun birga yashaydigan va rasmiy ravishda nikohni qayd etishdan qochadigan yoshlarning soni tobora oshib bormoqda. Bunday holat birga yashash munosabatlarining psixologik mohiyati, birga yashovchilarning yetuklik darajasi va ularning fuqarolik nikohi istiqboliga yo‘nalganlik darajasini aniqlashtirishga yordam beradigan bir qator savollarni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, nikohga tayyorlik shunday yetuklikning mezonlaridan biri bo‘lib, tadqiqotchi uchun qiziqarli mavzu bo‘lib bormoqda, Chunki u, bir tomondan yoshlarning ijtimoiy ko‘rsatmalarining yaqqol ko‘rinadigan yig‘indisi bo‘lib, va, ikkinchi tomondan, psixologik hodisa (fenomen) hisoblanadi, unda fuqarolik nikohiga intilishning asosida yotadigan ehtiyoj va motivlarning mavjudligi yoki yo‘qligi aks etadi (masalan, sevimli inson haqida qayg‘urishga tayyorlik, ota-onalikka bo‘lgan ehtiyoj, ma’naviy o‘zaro almashish va boshqalar). Bu hozirgi jamiyatdagi nikohning o‘rni va uning to‘laqonli amalga oshirishni to‘g‘ri tushunishga qaratilgan ijtimoiy talabga to‘liq mos keladi. Umuman, yoshlarning oilaviy hayotga tayyorlash, oila va nikoh haqida adekvat tasavvurlarning demografiya sohasida mavjud jiddiy vaziyat sharoitlarida shakllantirish dolzarb jiddiy umumdavlat muammo hisoblanadi.
Yosh avlodni axloqiy tarbiyalashning eng muhim jihati hozirgi kunda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashni tashkil yetishdir. Yoshlarda oila va nikohning ma’naviy-psixologik asoslari, oilaviy va oilaviy munosabatlarda xulq-atvorni tartibga solish haqidagi g‘oyalar tizimini shakllantirish dolzarb ehtiyojdir.
Oila hayotiga keng ma’noda tayyorgarlik ko‘rish bir qator vazifalarni hal etishni o‘z ichiga oladi, ularning aksariyati shaxsni shakllantirish bo‘yicha umumiy tarbiyaviy ishlar vazifalari bilan bevosita bog‘liq. Shaxsning axloqiy shakllanish asoslari yoshlarni oilaviy hayotga maxsus tayyorlash poydevorini yaratadi. Shuning uchun ham yosh avlodni oila va nikoh munosabatlariga tayyorlashning asosiy vazifalaridan biri bo‘lajak oila kishisi shaxsini shakllantirishdir. Asosiy e’tiborni axloqiy ongni shakllantirish, axloqiy fazilatlarni, odatlarni rivojlantirish, yoshlarning axloqiy ongi, xulq-atvori va his-tuyg‘ularni birligini tarbiyalash, yoshlarning axloqiy saviyasini oshirishga qaratilmoqda. Tor ma’noda, demak, bo‘lajak oila va nikoh rollarini samarali ijro etish uchun yoshlar oilaviy hayot sohasida muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari kerak.
Oilaviy hayotga tayyorlashning muhim vazifasi yigit-qizlar o‘rtasida oila va nikoh munosabatlari sohasida adekvat munosabatni shakllantirishdan iborat. Bo‘lajak oila va nikoh rollarini samarali bajarish uchun yosh shaxs mustahkam, baxtli oila va oila vazifalarini (reproduktiv, tarbiyaviy, iqtisodiy va h.k.) mas’uliyatli bajarishga qaratilgan ijobiy munosabatlar tizimiga ega bo‘lishi lozim.). Umuman olganda, insonning oilaga bo‘lgan ehtiyojini, uning zarurligi va muqaddasligiga ishonishini tasdiqlash kerak shuningdek, insonning oila qadrini, uning jamiyatdagi o‘rni va shaxs rivojlanishi uchun ahamiyatini anglash; oilaviy hayot idealini shakllantirish va sozlash; farzand ko‘rishga psixologik tayyorlik va ularni to‘g‘ri tarbiyalash istagini shakllantirishdan iborat.
Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda alohida vazifa nikohga bo‘lgan motivatsiyani, turmush o‘rtog‘ini ongli tanlashga psixologik tayyorlikni shakllantirish va ularning shaxsiy jozibadorligini aniqlashtirishdan iborat. Shu bilan birga, bu sohada yetarli ma’lumot, kerakli ma’lumotlarni o‘zlashtirishni ta’minlash, sevgi, nikoh, oila, zamonaviy o‘g‘il-qizlarning qadriyat yo‘nalishlari haqida mavjud g‘oyalarni aniqlash muhimdir.
Keng ma’noda, yosh avlodni kelajakdagi oilaviy hayotga tayyorlashdan maqsad-nikoh va oilaviy munosabatlarni muvaffaqiyatli qurish va ularni uyg‘unlashtirish, nikoh barqarorligini ta’minlash va mas’uliyatli nikoh va ota-onaga munosabatni rivojlantirishga qodir bo‘lgan oilaviy insonning faol hayotiy pozitsiyasini shakllantirishdir. Bularning barchasi yoshlar uchun oilaviy hayotning eng muhim jihatlari haqida yetarli ma’lumotni yemas, balki tegishli semantik munosabat, qarama-qarshi jinsdagi odamlar bilan muloqot qilishning amaliy ko‘nikmalarini yaratish va jinsiy ijtimoiylashuvni amalga oshirishni ham nazarda tutadi.
Bo‘lajak oila a’zolarini yuqori sifatli tayyorlash jihatlaridan biri-bo‘lajak oila hayotidan xabardorlik darajasidir. Bunday xabardorlik oila va nikoh haqidagi bilimlar majmuasi, oila va nikoh munosabatlari sohasidagi ko‘nikmalar bilan belgilanadi va quyidagi tarkibiy qismlardan iborat :
1) iqtisodiy tayyorlik, jumladan, yosh erkaklar va ayollar tomonidan o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan kundalik hayotda zarur bo‘lgan iqtisodiy bilim va iqtisodiy ko‘nikmalar majmui (er-xotinlar o‘rtasidagi iqtisodiy mas’uliyatlarning teng taqsimlanishi, hayot va dam olishni tashkil qilish qobiliyati, oila byudjetini rejalashtirish va bajarish qobiliyati va boshqalar.);
2) ijtimoiy mustaqillik-yaratilgan oila uchun javobgarlik bo‘lajak turmush o‘rtoqlar haqida tushuncha berish, ularning iqtisodiy mustaqilligi, oilani moddiy jihatdan ta’minlashning real imkoniyatlari, turmush sharoitini yaratish va boshqalar.;
3) oila va nikoh munosabatlarining ijtimoiy va huquqiy bilimlari-oilaning jamiyat birligi sifatida ijtimoiy ahamiyatini tushunishdan iborat (oila huquqi asoslari, er-xotin, ota-ona, farzandlarning huquq va majburiyatlari, nikoh, oila va boshqalar.);
4) oilaviy hayot uchun ma’naviy-psixologik tayyor fazilatlari bir qator (turmush qurishga jiddiy munosabatda namoyon, hayot sherigi tanlash uchun, yaratilgan oila uchun javobgarlik hissi, oilada sog‘lom ma’naviy-psixologik muhitni yaratish uchun tayyorligi, oilada murakkab nizolarni hal qilish qobiliyati, oila a’zolarining kamchiliklari uchun bag‘rikenglik, barcha narsada adolat va boshqalar.).
Yosh avlodni oilaviy hayotga tayyorlashning zarur tarkibiy qismlarini keng tahlil qilgan olim I. V. Grebennikov tadqiqotida keltirilgan bo‘lib, bu kabi ishlarning quyidagi jihatlarini ta’kidlaydi:
1) umumiy ijtimoiy, nikoh va oilaviy munosabatlar va demografiya sohasidagi davlat siyosatini ochib berish hamda er-xotin va ota-onalarning ijtimoiy rollari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan;
2) axloqiy, jumladan, ta’lim asosan quyidagi axloqiy fazilatlardan iborat: boshqa jins vakillariga teng hamkorlik; do‘stlik; onaga hurmat, ota, katta va yosh; bolalarni tarbiyalash zarurati; mas’uliyat, sodiqlik, halollik, dadillik, mehribonlik, muvofiqlik; nikoh va oilaviy munosabatlarning axloqiy asoslaridan xabardorlik; nikohning axloqiy asosi sifatida muhabbat; turmush o‘rtog‘i, oila, bolalar uchun burch hissi; samimiy tuyg‘ular madaniyati; ideal er va ona haqida to‘g‘ri g‘oyalar.;
3) huquqiy: nikoh va oilaga oid Qonunchilik asoslari bilan tanishish; oila huquqining yeng muhim qoidalari; er-xotinning bir-biriga, bolalarga, jamiyatga nisbatan burchlari;
4)psixologik: shaxsning rivojlanish darajasi sifatida shaxs tushunchalarini shakllantirish; yoshlarning o‘zaro munosabatlari psixologiyasining xususiyatlari; nikoh va oilaviy hayotning psixologik asoslari, boshqa odamlarning psixologiyasini tushunish qobiliyati; oilaviy va oilaviy hayot uchun zarur bo‘lgan his-tuyg‘ularni rivojlantirish; muloqot ko‘nikmalarini egallash va boshqalar.;
5) fiziologik va gigienik, organizmlarning fiziologik xususiyatlarini bilish; shaxsiy gigiena masalalari va boshqalar.;
6) pedagogik, jumladan, bolalarni tarbiyalashda oilaning o‘rni, pedagogik salohiyati, oila tarbiyasining o‘ziga xos xususiyatlari, ota-onaning tarbiyaviy vazifalari, ota-onaning pedagogik madaniyatini oshirish yo‘llari, yoshlarni o‘z-o‘zini tarbiyalash va tarbiyalash uchun o‘ziga xos bilim va ko‘nikmalar bilan qurollantirish haqidagi g‘oyalarni shakllantirish;
7) estetik, jumladan, oilaviy hayotga mustaqil estetik qadriyat sifatida munosabatni shakllantirish;
8) iqtisodiy- oila byudjeti, kundalik turmush madaniyati, maishiy boshqaruv ko‘nikmalari va boshqalar haqidagi bilimlar bilan qurollantirish.
Nikohga kirish va ahil oila-nikoh munosabatlarini yaratish uchun bo‘lajak er-xotinning quyidagi tizimga oilaviy hayotda zarur bo‘lgan muayyan ko‘nikmalar ega bo‘lishi muhim.
Nikoh va oilaviy hayotga tayyorlashning yakuniy natijasi oila va nikoh munosabatlariga tayyorlikni shakllantirishdir. Kelajakda mustaqil oilaviy hayotni tashkil yetishga tayyorlik insonning avvalo oilaviy munosabatlarga tayyorligidir, Chunki bu munosabatlarning nomukammalligi birinchi navbatda oilani beqarorlashtiradi. Agar yosh avlod erkaklar va ayollar o‘rtasidagi munosabatlarning axloqiy asoslari haqida yetarli nazariy ma’lumotlar bilan ta’minlangan bo‘lsa, shuningdek, ular o‘rtasidagi axloqiy munosabatlar tajribasi, axloqiy xatti-harakatlar amaliyoti va o‘g‘il - qizlar o‘rtasida o‘zaro aloqa shakllangan bo‘lsa shaxsning nikohga tayyorligi insonning biologik, ijtimoiy va psixologik yetukligidan iborat.
Nikoh va oilaviy munosabatlar haqida umumiy g‘oyalar yaratish bilan birga, nikoh tuzishga tayyorgarlik jarayonida bolaning muayyan jinsdagi shaxs sifatida o‘zi haqidagi g‘oyalar tizimini ishlab chiqishini ta’minlash lozim. Sizning gender kimligiigiz xaqida xabardor bo‘lishingiz va tegishli erkak yoki ayol rollari assimilyatsiya shaxs shakllanishi eng muhim ustunlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun bolalarda haqiqiy erkak hamda ayolning standartini va shaxsning normal samarali ijtimoiylashuvini ta’minlash uchun unga rioya qilish zarurligini shakllantirish kerak