O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi o‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

10.5.Oilaviy munosabatlarning asosiy bosqichlari.
1. Uchrashish davri-boshqa jins vakilidan tajriba olish, nikoh sherigi o‘zini ruhan yaqin kishisini tanlash. Ba’zilar uchun bu davr haddan tashqari cho‘ziladi. Yoshlar o‘z oilasi ichida yolg‘on sabablarga ko‘ra nikoh oldini olish mumkin lekin shu yo‘l bilan ham ular ota-onalari bilan bo‘lgan kelishmovchilik va ziddiyatli munosabatlar kishanlaridan o‘zlarini ozod qilish uchun muddatidan oldin turmushga intilishlari mumkin yoki sevgan insoni bilan nikoh qurishga sharoiti yo‘l qo‘ymaydi (iqtisodiy ta’minlanmaganlik, uy-joy muammosi, va boshqalar.).
2. Nikoh va farzandsiz bosqich. Bu bosqichda er-xotinning ijtimoiy holati o‘zgaradi va oilaning tashqi va ichki chegaralarini aniqlash kerak bo‘ladi. Ijtimoiy, hissiy, jinsiy va boshqa muammolar yuzaga kelishi mumkin.
His-tuyg‘ular shiddatidagi o‘zgarishlarni qabul qilish, ota-onalar bilan psixologik va fazoviy masofani o‘rnatish, oilaning kundalik hayotini tashkil etishda hamkorlik tajribasiga ega bo‘lish, oilaviy rollarni dastlabki muvofiqlashtirishni qabul qilish va o‘tkazish lozim. Bu bosqichda har bir turmush o‘rtog‘ining mansabi va birinchi farzand ko‘rish imkoniyati masalalari muhokama qilinadi.
3. Yosh bolali yosh oila. Otalik va onalik bilan bog‘liq rollarning bo‘linishi, ularni muvofiqlashtirish, yangi oilaviy turmush sharoitlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, yuqori jismoniy va ruhiy yuklarga moslashish, er-xotinning oiladan tashqaridagi umumiy faoliyatini cheklash, yolg‘iz qolish imkoniyatining kamligi va boshqalarinobatga olinadi, er-xotinlar ota-onalik vazifasini amalga oshirish boshlanishiga o‘tadilar. Ota-ona mavqeini shakllantirish ko‘p jihatdan hal qiluvchi jarayon bo‘lib, har ikkala ota-ona uchun ham inqiroz bo‘lib, u asosan oilada bolalar rivojlanishining taqdirini, bola-ota-ona munosabatlarining tabiatini va ota-ona o‘z shaxsining rivojlanishini belgilaydi. Ota-onaning yangi rollari paydo bo‘ladi; ularning ota-onalari bobo-buvilari (katta-bobo) bo‘ladilar.
Bu davrning juda muhim muammosi faqatgina oila bilan cheklangan onaning o‘z-o‘zini anglash muammosi bo‘lishi mumkin. U erining faol hayotiga nisbatan norozilik va hasad his-tuyg‘ulariga ega bo‘lishi mumkin. Nikoh xotinning bola tarbiyasiga bo‘lgan talablari oshgani sayin buzila boshlashi mumkin, er esa xotini va bolasining o‘z ishi va mansabiga aralashayotganini sezadi.
4. Maktab bolalari bilan oila (o‘rta yoshli oila). Bolaning maktabga kirgan vaqti ko‘pincha oilada inqiroz boshlanishi bilan kechadi. Ota-onalar o‘rtasidagi ziddiyat yanada oydinlashadi, Chunki ularning o‘quv faoliyati mahsuli jamoatchilik kuzatuvi ob’ektiga aylanadi. Ular birinchi marta bolaning ulg‘ayib, uydan chiqib ketishi va ular bir-birlari bilan yolg‘iz qolishlarini boshdan kechirishadi.
5. Bolalarni tark etadigan yetuk oila. Odatda oila rivojlanishining bu bosqichi er-xotinning o‘rta hayot inqiroziga mos keladi. Bolalar uyda kamroq bo‘ladi va ular oilada ayniqsa muhim rol o‘ynaganini anglaydilar. Ehtimol, bolalar orqali ota-onalar bir-birlari bilan muloqot qilishgan, yoki ularga g‘amxo‘rlik qilish va ularga bo‘lgan muhabbat er-xotinni birlashtirgani oydinlashadi. Ota-onalar to‘satdan bir-biri bilan gapirish uchun munosabat o‘rnatish uchun biron bir mavzu tpolmasligi mumkin. Bolalar tug‘ilishi tufayli kechiktirilgan eski kelishmovchiliklar va muammolar birdan avj oladi.
Faqat bitta ota-ona bo‘lgan oilalarda bolaning ketishini yolg‘iz qolganlarida keksalikning boshlanishi deb his qilishlari mumkin. To‘laqonli oilalarda bu davrda ajralishlar soni ko‘payadi. Ko‘pincha, bu vaqtga kelib oilaning muammolarni hal qilish uchun ham, ulardan qochish uchun ham ishlab chiqilgan stereotiplar yetarli emas. Bu bosqich yuqori darajadagi xavotir bilan ajralib turadi. Oilaviy munosabatlarga xos bo‘lgan sevgi, umidsizlik, nikohdan sub’ektiv qoniqish hissining pasayishi tajribalari er-xotin munosabatlaring keskinlashuviga olib keladi. Ajrimlar bu bosqichda kam emas Chunki, hayot safarining oxiri qayta ko‘rib chiqish va shaxsiy o‘sishi uchun yangi hayot maqsadlari va yangi imkoniyatlar uchun boshqa insonni topish orqali o‘z-o‘zini amalga oshirish, yangi imkoniyatlarni topish, hissiy yaqin munosabatlarni yo‘lga qo‘yish uchun er-xotinning istagini aks ettiradi. Boshqa hamkor qidirish, hayot natijalarini salbiy qayta ko‘rib chiqish va bir urinish sifatida "toza shifer bilan hayot boshlash" bu davrga xosdir. O‘rta hayot inqirozining bunday yechimi shaxsiy axloqiylikning yetishmasligi va avvalgi oila tizimining resurslarini safarbar qilish asosida yoshga oid rivojlanish muammolarini konstruktiv ravishda hal qila olmaslik bilan bog‘liq.
6. Qarish yoshdagi oila. Bu bosqichda, katta oila a’zolari nafaqaga chiqishadi ushbu bosqichda oilaviy munosabatlar qayta tiklanadi va oilaviy vazifalarga yangi mazmun beriladi
7. Oilaviy hayot siklining oxirgi bosqichi. Oilaviy hayot siklining avvalgi bosqichlaridan farqli o‘laroq, uning roli tuzilishini o‘zgartirish zarurati er-xotinning notekis qarishi va ularning avvalgi imkoniyatlarini yo‘qotishi bilan belgilanadi. Kasbiy faoliyatni tugatish omili ham katta ahamiyatga ega.
Ayollar ancha muvaffaqiyatli va nafaqaxo‘r vaziyatga tezroq moslashishadi. Ular, odatda, oilada uy bekasi dam olish tashkilotchisi va h.k sobiq maqomini saqlab qoladi. Oilada erning roli ko‘pincha "boquvchi" roli bilan chegaralanadi. Ish bilan bandlikni tugatish taqdirda, u bu rolni yo‘qotadi va oilada unga nisbatan talab yo‘qolganini his qiladi.
Oila hayotining bu bosqichida o‘rta avlod ayniqsa muhim rol o‘ynay boshlaydi, o‘rta avlod kasal va yordamga muhtoj keksa ota-onalarni hissiy qo‘llab-quvvatlash va parvarish qilish ularga bog‘liq. Bu bosqichda xarakterli yana bir muammo bevalik va turmush o‘rtog‘ining halok bo‘lishidan so‘ng hayotni yangi modeli shakllantirish hisoblanadi.