O`zbekiston respublikasi xalq ta‟limi vazirligi

Ibn Sino ijodida mashinalar yasash g‟oyasi.

Issiq o‘lkamizda suv chiqarish va sug‘orish ishlari azal-azaldan muhim muammo hisoblangan. Sug‘orish va ichimlik suvi bilan ta‘minlash maqsadida kanallar o‘tkazilgan, yer osti quvurlari yotqizilgan. Qadimgi Turon davlatlarida irrigasiya ishlarini boshqaruvchi mahkamalar bo`lganligi tarixdan ma‘lum. Suv energiyasidan foydalanib ishlaydigan charxpalak, dulab, chig`iri, va boshqa qurilmalardan foydalanilgan.

Eramizdan avval juda ko`p asrlar ilgari suv tegirmonlaridan foydalanilgan. Suv tegirmonlarini solda mexanizmlardan to`zilgan bir bugun mashina desa bo`ladi. Unda suv bosimidan foydalanib ishlaydigan parrak, aylanma harakatni o`zatuvchi o`q yoki ilgakli o`zatma va ishchi qism — tegirmon tosh birga qushilgan. Xalqimiz bo`z tuqish dastgohlari (halaji), sopol idishlar yasaydigan kulolchilik uskunalari, qaychi, ombur, o‘rok, bolg‘a, kurak, kirgich, tarozi, yoy — kamon, palaxmon va boshqa shu kabi sodda ish, himoya qurollaridan foydalangan. Ular hozirgacha xizmag qiladi.
Bu asbob — uskunalar eng sodda mexanizmlar: pona, pishang, g`altak. chig`iriq, murvat va boshqalardan tashkil topgan. Ular abadul-abad inson xizmatida bulsa ham, ularni yasash va ishlatish haqidagi nazariy va amaliy qullanmalar tarixan yaqin-yaqinlarda yozilgan. Ulardan birinchisi qadimgi yunon faylasufi Aristotelga tegishli bulgan „Mexanika muammolari― kitobidir. Bu asarda
pishang, pona va g`altakning sodda nazariyasi berilgan. Yana bir yunon olimi Arximedning „Pishanglar haqida― va „Tayanch kitobi― asarlari bo`lgan. Ular bizgacha yetib kelmagan. Bu kitoblar haqidagi ma‘lumotni eramizning I asrida yashagan Geron Aleksandriyskiyning ―Mexanika" kitobida o`qiymiz Geron o`z asarida pona, pishang, g`altak, chig`riq va murvatni yasash, yakka xolda ishlatish va birlashtirib ishlatishni yoritgan
Qadimgi yunon olimlari yuk va suvni yuqoriga kutarish asbob— uskunalaridan tashqari yana suv va havo oqimi bilan ishlaydigan mashinalar, moddalar zichligini aniqlash, tarozi va xarbiy qurollardan foydalanishga va yasashga doir asarlar yozganlar. Ilm—fan markazi musulmon ulkalariga kuchgandan keyin arab va dari tillarila aynan shu masalalarga bag`ishlab yozilgan
60 dan ortiq asarlar ma‘lum bo`lgan. Bu asarlar asosan yunon olimlarining mexanika, va statikaga oid asarlariga sharxlar bo`lib, ular mahalliy usto, me‘mor va muxandislarga qo`llanma bo`lib xizmat qilgan. Bu kitoblarda allomalarimiz o`z ilmiy muloxazalarini ham bayon etganlar. Mexanikaga oid sanoqli asarlar orasida Ibn Sinoning „Miyar al akul" yoki „Aqillar o`lchovi― degan kitobi ham bor. Bu kitobga Aristotelning „Mexanika muammolari" va Geroning „Mexanika" nomli asarlari asos qilib olingan. Bu asar dari tilida yozilgan. „Miyar al-akul― kitobining ayrim qismlarini rus tiliga M. A. Asadova tarjima kilib, sharzlar yozgan.
Ma‘lumki, sodda tuqimachilik mashinalarini XVIII asr ikkinchi yarmida Angliyada yasalgan. Birinchi bug` mashinasini rus muxandisi
I. I. Polzunov 1765 yilda yasagan. Bu mashinalar boshqa har qanday mashinalar kabi sodda mexanizmlardan tashkil topadi. Mashinalar mustaxkam bulishi uchun uning tarkibidagi sodda mexanizmlar ma `lum qonuniyatlarda o`zaro mutanosib ishlashi kerak. Bu mutanosiblik haqida mashinalar yasalishidan VII — VIII asr ilgari ular vatandoshimiz Ibn Sino quyidagicha yozgan: „Sodda mashinalar mustahkam va turg`un bo`lishi, uning tarkibiga kirgan sodda mexanizmlar mahkam, kattik materialdan yasalgan bo‘lishi, pishang o`zun, tekis va to‘gri bo‘lishi, murvat to‘gri va
silindrsimon bo‘lishi, galtaklarning hammasi bir tekislikda joylashgan bo‘lishi kerak. Agar galtaklarning birontasi belgilangan tekislikdan chetga chiqsa g‘altaklar sistemasi ish1amaydi―. Ular bu satrlarni tasodifan yozgan emas. Mexanik harakat nazariyasi va mexanikani amaliyotga tadbiq etish sohasida shu qadar ilgarilab ketdiki, o`z mulozazalari bilan hammaga ma‘lum bo‘lgan Nyuton qonunlariga yaqinlashib qoldi.
Ibn Sino yunon faylasuflaridan farqli o‘laroq, faqat buyuk nazariyotchi bo`lib qolmadi, balki u har qanday ilm insonga xizmat qilishi kerak deb hisobladi. Yunon faylasuflari ilmni amaliyotga tadbiq etish faqat qullarning vazifasi deb, olimlar esa faqat sof ilm bilan mashg‘ul bo‘lishlari kerak deb hisoblaganlar. Ibn Sinoning amaliy tabobat ishlari bilan mashg‘ul bo‘lishi uni dunyoviy ilmlarni ham insonga xizmat qildirishga rag‘baglantirgan bo‘lsa ajab emas.
Umumta‘lim maktablari uchun yaratilgan fizika ta‘limi dasturining uchinchi bo`limi «Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar» deb nomlangan bo`lib, unga 8 soat vaqt ajratilgan. Dasturda 19, 20 va 22 darslar (jami 3 soat) oddiy mexanizmlar, blok, qiya tekislik, vint, pona va chigiriqlarning qo`llanishi, richag va uning muvozanati shartlari bilan o`quvchilarni tanishtirishga muljallangan. O`quvchilarga bu mavzular tushuntirilgan vaqtda Ibn Sinoning mexanikaga oid
«Me‘yor ul-o`qul» kitobidan foydalanish maqsadga muvofiq. Mazkur darslarda o`quvchilarga Ibn Sinoning ushbu soxadagi ishlarini ham eslatib o`tish yoshlarni ajdodlarimizga hurmat- ehtirom ruhida tarbiyalashning muxim vositasi bo`lib xizmat qiladi.
Ma‘lumki, Ibn Sino Aristoteldan farqli o`laroq fizikaga mustaqil alohida fan sifatida qaraydi. Uning «Fizika» kitobi «Donishnoma»ning asosiy qismlaridan biri sifatida bizgacha yetib kelgan. «Donishnoma» ikki jilddan iborat bo`lib, birinchi kitobi falsafa, fizika va mantik fanlariga, ikkinchi kitobi esa matematika, astronomiya va musika nazariyasiga bag`ishlangan. Bundan tashqari, Ibn Sinoning maxsus mexanika kursiga bag`ishlangan «Me‘yor ul o`qul» kitobi xam bizgacha yetib kelgan. Uning bu kitobi hozir Moskvadagi Markaziy kutubxonaning
«Zarubejniy Vostok» bo`limida E.V. 17-4/273 belgisi bilan saqlanmoqda. 1952 yili u kitob Texronda chop etilgan. Quyidagi rasmlarda Ibn Sinoning ana shu kitobidan namunalar berilgan.

1 – rasm. Tishli uzatmalardan foydalanib, biror yukni kutarish uchun muljallangan qurilma.

2. 
   rasm
   

2-rasm. Bloklardan foydalanishning har xil usullari ko`rsatilgan.

1. 
   bir kuchmas blok va uchta kuchar blokdan tashkil topgan qurilma;
   
2. 
   qo`zg`almas o`qqa o`rnatilgan uchga blok sistemasi, ya‘ni uchta ko`char va uchta ko`chmas blokdan iborat qurilma.
   

2. 
   rasmda chig`iriq.
   

2. 
   rasm chig`iriqning chizmasi
   

Shuningdek, beshta ko`char va 5 ta ko`chmas bloklar sistemasidan tashqari, tishli g`ildiraklardan iborat murakkab sistemani, tishli uzatmalar richag yordamida
ishlatilib, ko`p marta ishdan yutuq beradigan qurilma, richag, polistpast va tishli g`ildiraklardan iborat murakkab qurilma yasashga harakat qilingan.
Bunday qurilmalardan qurilishlarda og`ir yuklarni yuqoriga chiqarishda foydalaniladi.