O’zbekiston Respublikasi Xalq

“ 
maktabi usuli jadida”
yani 
“ yangi usul maktabiga”
asos soldi. Ismoil 
Gasprinskiy taklif etgan 
“Usuli jadid”
maktabining tuzilishi, darslarning tashkil 
32 

---

qilinishi, 
о‘qitish metodikasi, nazorat turlari kо‘p jihatdan Yevropa ta’lim tizimiga 
yaqin b
о‘lgan. U madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlarni о‘qitish 
masalalarini k
о‘tardi. Jumladan, diniy fanlar va arab tili bilan birga tibbiyot, kimyo 
kabi fanlarni 
о‘rganish zarurligi haqida sо‘z yuritadi. I.Gasprinskiy yangi usulni 
targ‘ib qilish, jadid maktablarini tashkil ettirish uchun turli joylarga safar qiladi. 
Turkistonda ham 2 marta b
о‘lib, mahalliy halq yordamida, dastlabki yangi usul 
maktablari ochishga muvaffaq b
о‘ldi. 
Jadidlar, eng avvalo, 
о‘qitishning eski usuli yaramasligini, yoshlarga 
zamonaviy ilmlarni 
о‘rgatish zarurligini tushunishlari bilan birga, ta’lim tizimida 
ona tilini chuqurroq 
о‘rgatish, ona tilidagi darslarni kо‘paytirish, boshqacha qilib 
aytganda, 
о‘quv dasturida ona tilidagi darslarni oshirish orqali о‘quvchilarni ona 
tilida 
о‘qitish oraliq yoshlarda vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg‘usini 
shakllantirish mumkin degan hulosaga kelish va bu 
yо‘ldagi dadil harakat 
jadidlarning ma’rifat sohasidagi yangicha qarashlar, anirog‘i Konsepsiyasi edi. 
Ana shu harakat zamirida jadidlarning pedagogik qarashlari ham shakllanib bordi. 
Jadidlar “Taraqqiyot” gazetasida maktab dasturiga alohida e’tibor berdi. Ularning 
ayrim dasturlariga 
kо‘ra, boshlang‘ich maktab 4-sinfdan tashkil topishi kerak. 
Unga 7-yoshdan kichik bolalar qabul qilinmaydi. Dasturda nimalar 
о‘qitilishi bilan 
birga maktabning tashkiliy tomonlari haqida ham aniq 
kо‘rsatmalar bor. Jumladan, 
yilda 
tо‘qqiz oy taxsil, uch oy ta’til bо‘lishi haqida, о‘quvchilarni maktabga 
avgustning 15sidan 1sentabrgacha qabul qilish, 15 mayda imtixon 
bо‘lishi haqida 
qaror keltirilgan. Dasturda bayramlarda bir kun dam olish 
bо‘lishi, maktabda 
darslar ketayotganda maktabga qabul qilish 
tо‘xtatilishi tо‘g‘risida qaror ham 
mavjud. 
Jadidlarning tarbiya haqida qarashlari ham ilg‘or fikrlar bilan boydir. 
Jadidlarning tarbiya odob – ahloq haqidagi fikrlari, asosan qadimdan islom 
olamida qaror topgan qarashlar negizida shakllangan. Jadidlar ajdodlardan bolalar, 
umuman, inson tarbiyasida musulmonlarga xos diyonatli, sahovatli, xushmuomula 
bо‘lishi singari muhim hislatlarni qabul qildilar. Ayni zamonda ularning pedagogik 
qarashlarida yangi bir tushuncha paydo 
bо‘ldi. Bu tarbiyada muhit, zamon, 
33 

---

sharoitning 
о‘rni tо‘g‘risidagi qarashdir. Jadidlar pedagogikasi ijtimoiy hayot, 
uning talablari, ehtiyojlarini hisobga olish bilan 
о‘zlarigacha bо‘lgan Sharq 
pedagogikasidan bir qadam siljish 
bо‘lgan edi. 
Jadidlar komil inson – bu, eng zamonaviy insondir. Zamonaviy inson esa, 
millat va Vatan manfaatini barcha narsadan ustun q
о‘yuvchi, ma’rifatli, diniy va 
zamonaviy ilm-fanlarni egallagan hushxulq, tarbiyali kishidir deydi.
Markaziy Osiyo jadidchiligi haqida gap ketganda buni Bexbudiy, Munavvar 
qori, Shakuriy, Fitrat, A.Avloniy kabi 
о‘nlab ma’rifatparvar ilm darg‘alarning 
faoliyatisiz tasavvur qilib b
о‘lmaydi, aksincha ular haqida gap ketganda 
jadidchilikni chetlab 
о‘tib bо‘lmaydi: 
Mahmudxо‘ja Behbudiy, Turkistonda jadidlar xarakati asoschilaridan biri, 
jahonga mashxur 
bо‘lgan geografiyashunos, atoli jamoat arbobi, buyuk 
islomshunos, pedagog olimdir. 
Bexbudiyning nomi Turkiston maktab maorifida keng 
о‘rin egallaydi. U 
birinchi 
bо‘lib о‘lkada yangicha usuldagi maktablarning tashkil etilishini 
targ‘ibotchilaridan va amaliyotchilaridan biridir. Bexbudiy