O’zbekiston Respublikasi Xalq

 
Mavzu yuzasidan savollarga javob berish: 
1. Sistema sо‘zi qanday ma’noni bildiradi? 
2. Dars qanday meyoriy hujjatlarga tayanadi ? 
3. Ekskursiyalar qanday tashkil etiladi ? 
4. Uy vazifalari qanday xarakterga ega bо‘lishi kerak ? 
5. Darsdan tashqari ishlarga qо‘yilgan talablar ? 
6. Sinfdan tashqari mashg‘ulot nima ? 

---

97 
14-§ BIOLOGIYANI О‘QITISH SHAKLLARINING SISTEMASI 
 “Sistema”
 
yunon tilida narsalar, xodisalar, tushunchalarning ma’lum 
mantiqiy tartibdagi bir butun birikmasini ifodalaydi. Metodikada sistema 
tarbiyaviy ta’lim jarayoni va uning tarkibiy elementlarining bir butunligi hamda 
rivojlanish prinsiplari bilan taqozo qilinadi. aktabda о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya 
berish о‘quv ishlarining muayyan shakllarida amalga oshiriladi. О‘qitishning 
shakli bu tarbiyaviy ta’lim jarayonida о‘qituvchi tomonidan foydalanidigan 
о‘quvchilarning о‘quv idrok qilish faoliyatini uni о‘tkazilish sharoitlariga muvofiq 
holda tashkil qilinishidir. 
Maktabda о‘rganiladigan barcha predmetlar uchun о‘quv ishlarining asosiy 
shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va ma’lum darajada darslik belgilagan 
о‘quv materiali о‘qitiladi. Darslarga qatnashish о‘quvchilar uchun majburiydir. 
Biologiya о‘qitishning asosiy shakli-darslarga qо‘shimcha holda maktab 
amaliyotida о‘qituvchining о‘quvchilar bilan olib boradigan о‘quv ishlarining 
boshqa shakllari tarixan vujudga kelgan. Dastlab majburiy bо‘lmagan sinfdan 
tashqari va maktabdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar о‘qitish sistemasiga 
qо‘yilgan. Hozirgi vaqtda metodika va maktab amaliyotida biologiya bо‘yicha 
о‘quvchilar bilan olib boriladigan о‘quv ishlarining quyidagi shakllari qabul 
qilingan: darslar va ular bilan bog‘liq bо‘lgan ekskursiyalar uy ishlari, darsdan 
tashqari ishlar va sinfdan tashqari ishlar.
Metodik jihatdan tо‘g‘ri tashkil qilingan ta’lim jarayonida shu о‘qitishning 
barcha shakllari – о‘qitishning asosiy shakli bо‘lgan dars bilan uzviy bog‘liqdir, 
ular biologik tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni va amaliy kо‘nikmalarni 
rivojlantiradi. Sinfdagi darslarda biologiya predmetining hammasi о‘qitiladi. 
Darslar kurs mavzulari bо‘yicha materialning izchil bayon qilinishini ta’minlovchi 
muayyan izchilligida joylashadi. Darslarda о‘qituvchi barcha о‘qitish matodlarini: 
og‘zaki, kо‘rgazmali, amaliy metodlarni qо‘llaydi. U о‘simlik va xayvonlarni 
namoyish qiladi va amaliy ishlar bajarish yо‘li bilan о‘quvchilarni ayrim 
organizmlarning tashqi hamda ichki tuzilishi bilan tanishtiradi. Lekin darsda tirik 
organizmlarning rivojlashini, biotsenozlarda har xil organizmlarning birgalikda 

---

98 
ishlashini kо‘rsatib bо‘lmaydi. Shuning uchun ham biologiya о‘qitish 
metodikasida darslarni tо‘ldiruvchi maxsus shakllar qо‘llaniladi. Ekskursiyalar 
о‘quvchilarni tabiatda tabiiy guruhlar, fermer xо‘jaliklar yoki muzeylarda, о‘simlik 
va xayvonlar bilan tanishtiradi. Ekskursiyalar dars bilan uzviy bog‘liqdir. 
Ekskursiyada о‘rganilgan obektlar kurs davomida kо‘p marta esga olinadi, 
tо‘plangan narsalar namoyish qilinadi.Ekskursiyalarda о‘quvchilar oldingi 
bilimlarini mustaxkamlab, tabiat haqidagi uquvlarini rivojlantirib topshiriqlar 
asosida kuzatishlar о‘tkazadilar va material yig‘adilar.
Uy vazifalari eksperimental xarakterda bо‘lishi bilan darslar bilan bog‘liqdir. 
О‘quvchilar uyda uncha murakkab bо‘lmagan tajribalar qо‘yadilar. Darsda olingan 
tasavvurlarni tasdiqlash uchun sinfda о‘tkazilgan tajriba, amaliy ishlarni 
takrorlaydilar yoki ularni oxiriga yetkazadilar. Oldindan uyushtirilgan uy ishlari 
alohida qiziqish kasb etadi. Bunda о‘quvchi shu hodisani sinfda о‘rganguncha 
tajriba qо‘yadi yoki kuzatishlar olib boradi va shu mavzu bо‘yicha darsga ish 
natijalarini olib keladi. Eksperimental tartibdagi ishlardan tashqari fikr yuritish 
uchun, kelgusi darsda, ya’ni material bilan bog‘lanish о‘rnatish maqsadida ilgari 
о‘tilgan mavzular bо‘yicha masalalar va savollar berilishi mumkin. 
Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga nisbatan murakkabroq bо‘lib, ularni 
bajarish uchun tegishli о‘simliklar, maxsus asboblar va boshqa jihozlar talab 
qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga: biologiya xonasi, tirik tabiat burchagidagi, 
о‘quv tajriba uchastkasidagi va tabiatdagi ishlar kiradi. Biologiya kabineti va tirik 
tabiat burchagida о‘tkaziladigan ishlar uchun о‘quvchilarga topshiriqlarni darslarda 
kursning 
barcha 
mavzulari 
bо‘yicha 
о‘quv 
yili 
davomida 
berib 
boriladi.О‘quvchilarning о‘quv-tajriba uchastkasidagi yozgi topshiriqlarning 
natijalari ham barcha sinflar bо‘yicha kuzda о‘tkaziladigan darslarda 
foydalaniladi.Darsdan tashqari ishlar majburiydir va buning uchun о‘quvchilar 
baho oladilar. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning majburiy bо‘lmagan, kо‘ngillari 
shakllari; individual ishlar sinfdan tashqari о‘qishlar yoki tabiatshunoslar 
tо‘garagining ish, ommaviy kechalar, ijtimoiy foydali mehnatlar keng qо‘llaniladi. 
Sinfdan tashqari ishlar о‘quv materiali asosida unga bog‘liq holda 

---

99 
uyushtiriladi.Biroq 
uning 
mazmunini 
takrorlamaydi,dastur 
doirasi 
bilan 
cheklanmaydi,ammo uni tо‘ldiradi.Yosh tabiatshunoslar tо‘garagi biologiya 
darslarda namoyish qilish uchun kurs bо‘yicha qulay va kerakli tajribalar qо‘yib 
boradi. Sinfdan tashqari о‘qitilar, agar о‘kuvchilarning о‘qiganlari darslarda, 
ekskursiyalarda, darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda joy olsa, ya’ni 
о‘qitish jarayoniga uzviy kirsa, yaxshi beradi: о‘quvchilar axborot va dokladlar 
bilan chiqadilar, о‘qiganlari haqida maqolalar yozadilar. 
Misol uchun