O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunlari hamda
O‘zbek leksikografiyasi. Bir tilli va ikki tilli lug‘atlar bilan tanishish
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘zbek leksikografiyasi. Bir tilli va ikki tilli lug‘atlar bilan tanishish.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida berilgan biologiyaga oid so‘zlar izohi bilan tanishish O`zbek tili leksikografiyasi.Bir tilli va ikki tilli lug’atlar bilan tanishish. O’zbek tilining izohli lug’atida berilgan sohaga oid so’zlar izohi bilan tanishish Leksikografiya – lug’atshunoslikni o’rganuvchi fan har qanday xalqning Betakror milliy boyligi uning o’z so’zlari hamda turg’un iboralaridir. Zamon va makon ta’sirida tilning lug’at boyligi doimiy ravishda rivojlanib boradi. Tarzi taraqqiyot va kashfiyotlar yangi-yangi so’zlar, tushunchalarni dunyoga keltiradi, ba’zi so’zlar esa eskirib iste’moldan chiqadi.Ana shunday dinamik rivojdagi bebaho boylikni o’z vaqtida tarix zarvaraqlariga muxrlash, tilning oltin sahifalarini durlash bilan to’ldirib borish faqat matonatli , zahmatkash, fidokor tilshunos siymolargagina nasib etadi. Bunday buyuklarning nomi abadiy hurmatda bo’ladi. Buning yorqin isboti uchun bobomiz Mahmud Koshg’iy nomini tilga olish kifoyadir. Uning qariyib 1000 yil ilgari yaratgan turkiy tillar tahliliga bag’ishlangan “Devonu lug’atit turk” asari barcha turkiy xalqlarning betakror boyligi hisoblanadi. Mahmud Koshg’ariyning nomi esa tarix sahifalariga abadiy muxrlandi. Darvoqe, til lug’at boyligining nisbatan to’liq tahlili faqat lug’atlar orqali amalga oshirilishi mumkin. Lug’atlar tuzishning nazariy va amaliy sohalari bilan shug’ullanuvchi fan leksikografiya deb nomlanadi. Lexikographie – grek tilidan olingan bo’lib, Lexicon- Worterbuch, grapho-ich schreibe. Ya’ni so’zni izohlash, ifodalash ma’nosini beradi. Dunyo leksikografiyasi ming yillik tarixga iga bo’lsada, uning asosiy rivoji keyingi ikki-uch asrga to’g’ri keladi. Ilk bor oz sonli so’zlar va iboralardangina tashkil topgan qo’l yozmalardan boshlangan lug’atlar hozirgi kunga kelib tillarning yuz ming so’zlarni o’z ichiga olib, minglab adadda chop etilmoqda. Keyingi yillarda leksikografiyaning faqatgina amaliy tomoni emas, balki nazariy yo’nalishi, obyekti, Predmeti shakllandi. Lug’at tuzish nazriyasi, amaliyoti tilshunoslikning mahsus sohasiga aylandi. Lug’atshunoslik tilshunoslikning mana shunday o’ta mashaqqatli, o’ta masulyatli sohasi bo’lganligi sababli ushbu savobli yo’nalish bilan yetuk, fidokor, millatparvar olimlar shug’ullanadilar. Darhaqiqat, G’arb tillari amaliy leksikografiyasi so’ngi asrda yangi pog’onaga ko’tarildi. Bu o’rinda Ingliz tilining Oxford, Webster, fransuz tilining Larus , olmon tilining Duden, Langenscheidt, Rassiya nashriyotlarining sermahsul va sifatli lug’atlarini eslatib o’tish kifoya. Zamonaviy leksikografiyaning quyidagi tushunchalarini chuqur o’rganmasdan turib davr talabiga to’la javob beradigan lug’atlar tuzish mumkin emas: .So’zlik masalasi-Wortgut,Stichwörterverzeichnis, Vokabular Bosh so’z – Stichwort, Lemma, Vokabel Lug’at maqolasi- Stich-Wortartikel , Wörterbuchartikel Izoh berish – Wortdefinition,Stichworterklärung Illustrativ misollar- Anwendungsbeispiele,Belege Illustratsiya- Abbildungen Stilistik ko’rsatkich va belgilar- stilistische Vermerke, Hinweise Grammatik, etimologik va boshqa ko’rsatkichlar- grammatische, etymologische und andere Angaben Leksikografik tarjima—lexikographische Uberzetzung Lug’atning maqsad va vazifasi – Ziel und Zweck des Wörterbuches Yugorida zikr etilgan to’qqiz prinsipning barchasi o’ninchi prinsipning qay darajada amalga oshirilishiga bog’lig. Boshqacha aytganda har ganday lug’atning sifat va soni O’ninchi prinsipning to’laqonli aniqlanishi va unga qat’iy amal qilinishiga bog’liq. Qolgan prinsiplar ham lug’at kim uchun, qanday nmaqsadni ko’zlab tuzilayotgaligi bilan bevosita aloqadordir. Lug’atlar turli maqsadlarga tuziladi. Ko’zlangan maqsad jihatidan lug’atlar 2 xil bo’ladi. Ensiklopedik ( Qomusiy) lug’atlar Lingvistik lug’atlar Har ikki tur lug’at o’rtasidagi o’xshashlik quyidagicha. a) Lug’at maqolalarining vokabulasiga asosan, leksema chiqariladi. b) Bu leksemalar qatoriy alifbo tartibda joylashtiriladi. Bular faqat tashgi yuzaki o’xshashlikdir.aslida lug’atning bu ikki turi o’z maqsadiga ko’ra va maqolalarning tuzilishiga, mundarijasiga ko’ra tubdan farq qiladi. Ensiklopedik (qomusiy) lug’atlarda tehnik va madaniyatning barcha sohalariga oid tushunchalar izohlanadi. Ularda tabiat hodisalari, ijtimoiy hayotdagi voqealar , mashhur kishilar chiqishining ko’rsatish bilan chegaralaniladi. Shuning uchun bunday lug’atlar tushuncha lig’ati deb yuritiladi. Bunday lug’atlarda odatda, rasmlar, karta va sxemalar ham keltiriladi. Ensiklopedik lug’atlarda so’z va iboralar alfavit tartibda maqolaning sarlavhası sifatida go’yiladi. Ensiklopedik lug’atlar ham nmaqsad va vazifasiga ko’ra 2 xil bo’ladi: umumiy ensiklopedik lug’atlar va biror sohaning ensiklopedik lug’ati. Ensiklopedik lug’atlar sharqda “Qomus”, g’arbda esa “thesaurus” deb ham yuritilgan.Lingvistik lug’atlarda lug’at boyligi aks ettiriladi. Bunday lug’atlar asosiy maqsad leksema va frazeomalarning semantic mazmunini tavsiflashdir. Bundan tashqari, grammatik va fonetik ma’lumot qisman keltiriladi. Lug’at maqolasining asosiy qismini leksik ma’nolarning talqini egallaydi. Bunda so’zning bosh manosi haqida fikr yuritiladi, agar, lozim topilsa shu ma’noning ishlatilishini aks ettiruvchi misol keltiriladi, so’ngra bu so’zning hosila, ko’chma ma’nolari tasvirlanadi. Bunday ma’nolarning tasvirida misollar keltirish shart , chunki bularni anglash uchun konteks talab qilinadi. |