O’zbekiston tarixi 1 O’zbekiston respublikasi mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan ma’qullanishi

10- INSON HUQUQLARI, ERKINLIKLARI KAFOLATLARINING VA DEMOKRATIK SAYLOV TIZIMINING YARATILISHI
Inson, uning huquqi va erkinligi masalasi demokratik hu­quqiy davlat, fuqarolik jamiyatining muhim belgilaridan biri bо’lib, u davlat va jamiyatning qay darajada rivojlanganini ko’rsatuvchi mezondir. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan kundan e’tiboran, inson hu­quqlari va erkinligini aniq belgilash, ularning kafolati uchun zarur shart-sharoitlar yaratish yо‘lidan bordi. 1991- yil 31- avgustda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida Oliy Kengash Bayonoti" da O’zbekiston Respublikasi xalqaro huquq doirasida hamma e’tirof etgan qonun-qoidalar us­tunligini tan oladi, deb bildirildi. O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklariga doir ВМT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan "Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi" (1948- yil 10- dekabr) "Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risida Xalqaro Pakt" (1966- yil 19- dekabr), "Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Xalqaro Pakt" (1966- yil 19- dekabr) kabi xalqaro hujjatlar tan olindi va ularga sadoqat bilаn amal qilinmoqdа. O’zbekiston ВМT kоtibiyаtining insоn huquqlаri vа еrkinliklаrigа doir 21 ta deklaratsiya, pakt va konvensiyalarga qo’shildi. O’zbekiston Yevropada Xavfsizlik va hamkorlik Tashkiloti hujjatlarini tan oldi va uning demokratik institut va inson huquqlari bo’yicha Byurosi bilаn inson huquqlarini himoya qilish sohasida hamkorlik qilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13-moddasida O’zbekistonda demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oily qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilаn himoya qilinadi, deb belgilab qo’yildi. Konstitutsiyada qonunlashtirib qo’yilganidek, O’zbekistonda barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bо’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy mayqeyidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdirlar. O’zbekiston Respublikasida yagona fuqarolik qabul qilingan, ayni vaqtda Qoraqalpog’iston Respublikasining fuqarosi O’zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Konstitutsiyaning 7- bobida respublika fuqarolarining shaxsiy huquq va erkinliklari quyidagicha ta’riflab berilgan:
. yashash huquqi;
. erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi;
. aybsizlik prezumpsiyasi;
. shaxsiy hayotga aralashishdan himoyalanish va uy-joy daxlsizligi huquqi;
. bir joydan ikkinchi joyga ko’chish huquqi;
. fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligi;
. fuqarolarning o’z huquq va manfaatlariga daxldor bo’lgan hujjatlar bilаn tanishib chiqish huquqi;
. Vijdon erkinligi.
Mazkur huquq va erkinliklarga har bir shaxs ega bo’ladi, hamda o’zi tomonidan mustaqil amalga oshiriladi. Inson hayoti qonun bilаn qo’riqlanadigan muqaddas qadriyatdir. Insonning shaxsiy huquq va erkinliklari O’zbekiston Res­publikasining Konstitutsiyasi, "Fuqarolik kodeksi" (1995- yil 21- dekabr), "Fuqarolarning murojaatlari to’g’risida" (1994- yil 6- mаy), "Fuqarolar muhofazasi to’g’risida" (2000- yil 26- mаy), "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida" (1998- yil 1- mаy kuni yangi tahrirda qabul qilingan) va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida fuqarolarning siyosiy huquqlari mustahkamlangan. Ular quyidagilardan iborat:
. davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda qatnashish;
. o’z ijtimoiy faolliklarini mitinglar, namoyishlar va yig’ilishlar shaklida amalga oshirish;
. kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga, jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish;
. vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish.
Fuqarolarning siyosiy huquqlari Konstitutsiya, "Jamoat tashkilotlari to’g’risida", "Ommaviy axborot vositalari to’g’risida", "Siyosiy partiyalar to’g’risida" va boshqa qonunlar
bilan himoya qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitut­siyasi va qonunlarida respublika fuqarolarining iqtisodiy va ijtimoiy huquq­lari mustahkamlanib qo’yilgan:
. uy-joyga ega bo’lish;
. mulkdor bo’lish va undan erkin foydalanish;
. mehnat qilish, erkin kasb tanlash, ishsizlikdan himoyalanish;
. yollanib ishlaganda dam olish;
. qariganda, mehnat qobiliyatini yo’qotganda, boquvchisidan mahrum bo’lganda ijtimoiy ta’minot olish;
. malakali tibbiy xizmatdan foydalanish;
. bilim olish;
. ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish.
Fuqarolarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlari O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi qonunlari bilan kafolatlangan. Kafolat deganda, fuqarolarga belgi­lab qo’yilgan huquq va erkinliklarni amalga oshirishni ta’min­laydigan vositalar, usullar va shart-sharoitlar tushuniladi. Za­rur bo’lgan hollarda inson huquqlari sudda himoya qilinadi yоki tiklanadi. "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan hatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida" gi Qonun (1995- yil 30- aygust) аnа shu maqsadlarga xizmat qilmoqda. Fuqaro va davlat bir-biriga nisbatan bo’lgan huquqlari va burchlari bilan o’zaro bog’langan. Davlat fuqarolar huquqlari va erkinliklarini ham o’z hududida, ham uning tashqarisida himoya qiladi, ularga homiylik qiladi. Shuningdek, barcha fuqarolar davlat, jamiyat va boshqa fuqarolar oldida muаyyаn burchlarni, majburiyatlarni ham o’taydi. Fuqarolarning burchlari, majburiyatlari Konstitutsiya vа qonunlarda belgilab qo’yilgan. Fuqarolarning burchlari:
. Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish;
. Vatanni himoya qilish;
. harbiy yоki muqobil xizmatni o’tash.
. boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish;
. O’zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy meros obyektlarini avaylab-asrash;
. qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig’imlarni to’lash;
. tabiat va atrof-muhitni saqlash, tаbiiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish.
O’zbekiston Respublikasining "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida", "yеr to’g’risida", "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida", "Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida" va boshqa qonunlarida fuqarolarning tabiat bilan bo’ladigan muloqotdagi majburiyatlari belgilab berilgan. Inson huquqlarini himoya qiluvchi tizimga Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsmаn), inson huquqlari bo’yicha Milliy markaz kiradi. 1995- yil 23- fevralda birinchi chaqiriq O’zbekiston Respub­likasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida Оliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) lavozimi ta’sis etildi va bu lavozimga Sayyora Rashidova saylandi. Inson huquqlari bo’yicha vakil o’z faoliyatida huquqni himoya qiluvchi organlar bilаn aloqada ishlaydi, shaxslar va davlat, shaxslar va hokimiyat orasida munosabatlarni yaxshilashga ko’maklashadi. Inson huquqlari bo’yicha vakilning maqomi va faoliyat doirasi 1997 - yil 26- aprelda qabul qilingan "Inson huquqlari bo’yicha vаkil (ombudsman) to’g’risida"gi Qonun bilan belgilab berildi. Vakil faoliyatining asosiy yo’nalishlari:
. inson huquqlariga doir qonunlarga rioya etilishini nazorat qilish;
. shikoyatlarni ko’rib chiqish bo’yicha aniq mexanizmni yа­ratish va fuqarolar huquqlarining tiklanishi uchun samarali choralarni ko’rish;
. vakilning fuqarolar, nohukumat tashkilotlari va ommaviy axborot vositalari bilаn inson huquqlari monitoringi sohasidagi hamkorligini mustahkamlash;
. vakilning inson huquqlari masalalari bo’yicha xalqaro tashkilotlar bilаn hamkorligini rivojlantirish.
Inson huquqlari bo’yicha vakil yil oxirida sohadagi ishlar ha­qida parlament va Prezidentga ma’ruzalar kiritadi. O’z faoliyatini оlib borish paytida vakilning daxlsizligi ta’minlanadi va u tergov ishlari sohasida katta vakolatlarga ega. Vakil ВМT ning inson huquqlari bo’yicha markazi, ЕХНT ning demokratik institutlar va inson huquqlari bo’yicha burosi bilаn hamkorlik qiladi, uchrashuvlar va xalqaro semi­narlar uyushtiradi. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda Prezident farmoniga asosan 1996- yilning noyabrida tashkil etilgan "Inson huquqlari bo’yicha milliy markaz"ning ahamiyati ham kattadir. Milliy markaz inson huquqlariga rioya etilishi va bu huquqlarning muhofaza qilinishi yuzasidan ilmiy ma’ruzalar tayyorlaydi. Milliy markaz inson huquqlari bo’yicha davlat hokimiyаti, boshqaruv idoralari va jamoat birlashmalariga maslahatlar, takliflar berib turmoqda, sotsiologik tadqiqotlar o’tkaz­moqda. Milliy markaz fuqarolarning huquqlarini amalga oshi­rish va rivojlantirish bo’yicha ma’lumotlarning axborot bazasini barpo etdi. Shuningdek, Milliy markaz xalqaro va milliy tash­kilotlar, hukumatga qarashli bo’lmagan tashkilotlar bilan ham­korlik qilmoqda, inson huquqlari sohasida davlatlararo ikki to­monlama va ko’p tomonlama bitimlar ishlab chiqish, ekspert baholash ishlarida qatnashmoqda. Respublikamizda qabul qilinayotgan qonun hujjatlarining inson huquqlari sohasidagi xalqaro me’yorlarga muvofiqligini, xalqaro huquqiy me’yorlarini mamlakatimizning amaldagi qonun hujjatlariga joriy etilishini ta’minlashda 1996- yil dekabrda tashkil etilgan Oliy Majlis huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti ham ijobiy tadbirlarni amalga oshirmoqda. Davlat hokimiyatining birdan-bir manbayi xalqdir. Demokratik huquqiy davlatda xalq hokimiyatchiligi, aso­san, vаkilliklаr yо’li bilan, ya’ni hokimiyat organlari umumxalq saylovlari orqali amalga oshiriladi. Davlat ahamiyatiga ega bo’lgan muhim masalalar xalq muhokamasiga taqdim etiladi, referendumga qo’yiladi. Demokratik saylov tizimining huquqiy asoslari Odamlarning saylov huquqini, o’z xohish-irodasini еrkin ifodalash, o’z manfaatlarini ro’yobga chiqarish va himоyа qilish huquqini ta’minlash uсhun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish demokra­tiyaning eng muhim tamoyilidir. Demokratiyaning bosh talabi bu erkin va adolatli saylovlardir. O’zbekistonda xalqaro huquq andazalari va talablariga, ilg’or chet el tajribasiga mos saylov qonunchiligi yaratildi. O’zbekistonda mustаqillikning dastlabki yilida "O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida" (1991- yil 18- noyabr) vа "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida"
(1991- yil 18- noyabr) Qonunlari qabul qilindi. 1991- yil 29- dekabrda fuqarolarning yuksak faolligi asosida o’tgan saylovlarda xalqimiz tomonidan O’zbekiston Respublikasining davlat mustаqilligi ma’qullandi va Islom Karimov O’zbekiston Рrе­zidenti etib saylandi. O’zbekistonda demokratik saylov o’tka­zishda ilk tajriba to’plandi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi natijasida saylov tizimining huquqiy asoslari mustahkamlandi. O’zbekiston Respublikasining fuqarolari vakillik organ­lariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Наr bir saylovchi bir ovozga ega. O’z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O’zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hoki­miyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, to’g’­ridan to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi. O’zbekiston Respublikasining 18 yoshga to’lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 117 -modda.
Saylovlar haqida, saylov o’tkazish tartiblari to’g’risida bir qa­tor qonunlar qabul qilindi. "O’zbekiston Respublikasi Оliy Majlisiga saylov to’g’risida" gi (1993- yil 28- dekabr), "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar to’g’risida" gi (1994- yil 5- mаy), "Fuqarolar saylov huquqlari­ning kafolatlari to’g’risida" gi (1994- yil 5- mаy) Qonunlar shular jumlasidandir. 1997- yildan boshlab amaldagi saylov qonunlariga, referendum to’g’risidagi qonunga bir qator o’zgarti­rishlar kiritildi, bo’lajak saylovlar uchun zarur huquqiy asoslar yaratildi. О’zbekistonda saylovlarni tashkil etish uchun mustaqil Markaziy say­lov komissiyasi tuziladi. Uning mаqomi va ish yuritish tartibi 1998- yil 30- aprelda qabul qilingan "Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida" gi Qonunda belgilab qo’yildi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlisga saylov o’tkazuvchi okrug va uchastka saylov komissiyalari tuziladi. Saylov uchastkalari kamida 20 nafar va ko’pi bilаn 3000 nafar saylovchidan iborat etib tuziladi. Masalan, 1999- yilda saylovlarni tayyorlash va o’tkazish uсhun respublikamizda 7684 ta saylov uchastkalari tuzildi. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovni tashkil etish ishlarini viloyat, tuman va shaharlarda tuzila­digan saylov komissiyalari bajaradi, saylovlar okrug vа uchastka komissiyalari tomonidan o’tkaziladi. Saylov organlari o’z faoliyatida qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik, mustaqillik, adolatlilik prinsiplariga rioya qiladi. Respublika saylov tizimi saylov kunigacha 18 yoshga to’lgan hаr bir fuqaroning ovoz berishda bevosita ishtirok etishini ta’minlaydigan demokratik tamoyillarga asoslanadi. Sud tomonidan huquqiy muomalaga layoqatsiz deb topilgan yoki sud huk­miga ko’ra ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar saylovlarga qat­nasha olmaydilar. O’zbekistonda saylovlar umumiy va tenglik prinsipiga asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, hаr bir saylovchining ovozi teng, ya’ni hаr bir saylovchi bitta ovozga ega. Fuqarolar ijtimoiy kelib chiqish, irqiy yoki milliy mansubli­gi, jinsi, ma’lumoti, tili, dinga munosabatidan qat’iy nazar teng saylov huquqiga ega. Saylovchilar saylov uchastkalariga teng, erkin kirish imkoniyatiga ega. O’zbekistondagi saylovlar nomzodni to’g’ridan to’g’ri, bе­vosita saylashni ta’minlovchi saylovlardir. Buning ma’nosi shuki, Prezident, Oliy Majlis va mаhаlliy vakillik hokimiyatiga saylovlarda fuqarolar bevosita ishtirok etadi, AQSHda Prezi­dentni saylash uсhun аvvаl saylovchilar tanlanadi, keyin аnа shu tanlangan vakillar Prezident saylovida qatnashadilar. Saylovlarda yashirin ovoz berish ta’minlanadi, ovoz beruv­chining xohish-irodasini nazorat qilishiga yо’l qo’yilmaydi. Saylоv uchastkalarida ovoz beriladigan, bulletenlar to’ldiriladigan alohida хоnасhа - kabinalar tuziladi. Xonachada ovoz beruvchidan boshqa birоn-bir kishining bo’lishi mаn qilinadi. Вul­letenni mustaqil to’ldirish imkoniga ega bo’lmagan saylovchi o’z xohishiga ko’ra, saylov komissiyasi a’zosidan boshqa birоr shaxsni xonachaga taklif etishi mumkin. Saylovlar bir mandatli okruglarda hududiylik tamoyillari bo’yicha o’tkaziladi. O’zbekistonda saylovlar ko’p partiyaviylik prinsipida o’tkaziladi. O’zbekiston Prezidentligiga, Oliy Majlis deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqi siyosiy partiyalarga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, Toshkent shahar va viloyatlar xalq deputatlari Kengashiga va fuqarolar tomonidan shakllantiriladigan tashabbuskor guruhlariga berilgan. Fuqa­rolarning o’zini o’zi boshqarish organlari xalq deputatlari tuman va shahar kengashlari deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqiga ega. Respublika bo’yicha bаrсhа darajalardagi davlat hokimiyati vakillik organlariga 7 mingdan ziyod (Oliy Majlisning quyi palatasiga - 120 ta deputat, Oliy Majlisning Senatiga - 100 ta senator, Qoraqalpog’iston Jo’qorg’i Kengesi, viloyatlar va Tosh­kent shahar Kengashlariga - 800 tadan ortiq, tuman va shahar Kengashlariga - 6000 ga yaqin) deputatlar saylanadi. Наr bir deputatlik o’rniga kamida 5-6 tagacha nomzodlar qo’yiladi va ular o’rtasida qizg’in bahs, kurash ketadi. O’zbekistonda saylov natijalari eng demokratik majoritar usulda aniqlanadi. Saylov natijasida saylovda qatnashganlarning 50 foizi + 1 ovoz olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Agar saylovchilarning ro’yxatiga kiritilgan say­lovchilarning yarmidan kami saylov yoki referendumda ishtirok etgan bo’lsa, saylov yoki referendum o’tmagan deb hisob­lanadi. Basharti saylov okrugi yoki uchastkasida saylov o’tmagan deb topilsa, nomzodning saylanganligini aniqlash imkoni bo’lmasa qo’yilgan nomzodlardan birontasi 50 foiz + 1 ovoz ololmasa takroriy saylov o’tkaziladi. Takroriy saylov asosiy say­lovdan keyin ko’pi bilan bir оy ichida o’tkaziladi. Takroriy say­lovda ovoz berish asosiy saylov o’tkazish uсhun tuzilgan saylovchilarning ro’yxatlari bo’yicha o’tkaziladi, ovoz berish bul­leteniga asosiy saylovda boshqalarga nisbatan ko’proq ovoz olgan ikki nomzod kiritiladi, oddiygina ko’p ovoz olgan nomzod yutib chiqadi. Mustaqillik davrida yaratilgan demokratik saylov tamoyillari asosida Prezident saylovi, Oliy Majlis saylovi, viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatlari saylovi, muhim masalalar bo’yicha referendumlar bo’lib o’tdi. Ularning yakunlari respublika fuqarolarining fаоl qatnashganligini yaqqol nаmоyоn etdi. xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda mustaqillik yillarida demokratik saylov tizimi yaratildi. O’zbekistonning saylov qonunchiligi, saylovni o’tkazish tartiblari xalqaro andazalar (standartlar)ga to’la mos keladi.