O’zbekiston va jahon moliyaviy bozorlarining amaldagi holati tahlili reja

Yillar	Valyuta kursi (USD/Sum) (Y)	Eksport hajmining o'sishi (*10 mln dollar) (X1)	Import hajmining o'sishi (*10 mln dollar) (X2)	YaIM (mlrd. dollar) (X3)	Inflyatsiya darajasi (foizda) (X4)	Qayta moliyalash stavkasi (foizda) (X5)	Investitsiyalarning o’sishi (foizda) (X6)
Investitsiyalarning YaIMdagi ulushi, (foizda) (X7)
2000	325,0	326,5	294,7	13,8	28,2	27,6	2,4	19,6
2001	688,0	317,0	313,7	11,6	26,6	24,0	3,0	21,1
2002	970,0	298,8	271,2	9,7	21,6	30,0	3,8	19,4
2003	980,0	372,5	296,4	10,1	3,8	24,0	4,5	19,3
2004	1 058,0	485,3	381,6	11,0	3,7	18,0	5,2	20,2
2005	1 180,0	540,9	409,1	13,1	7,8	16,0	7,0	20,8
2006	1 240,0	639,0	478,2	16,7	6,8	16,0	9,1	19,5
2007	1 291,3	899,2	672,8	22,3	6,8	14,0	22,9	19,4
2008	1 393,0	1 149,3	970,4	28,6	7,8	14,0	28,3	23,0
2009	1 511,4	1 177,1	943,8	32,8	7,4	14,0	24,8	26,1
2010	1 640,0	1 302,3	917,6	39,0	7,3	12,0	13,6	25,0
2011	1 795,0	1 502,1	1 134,5	45,3	7,6	12,0	11,2	23,9
2012	1 984,0	1 360,0	1 281,7	51,2	7,0	12,0	14,0	22,9
2013	2 202,2	1 432,3	1 394,7	56,8	6,8	12,0	11,3	23,0
2014	2 422,4	1 354,6	1 398,4	62,6	6,1	10,0	10,9	23,3
2015	2 810,0	1 250,8	1 241,7	41,8	5,6	9,0	9,2	23,1
2016	3 231,5	1 209,5	1 213,8	61,7	5,7	9,0	9,6	22,3
2017	8 120,1	1 392,8	1 305,5	30,7	14,4	9,0	9,7	26,9
2018	8 339,5	1 132,2	1 734,0	48,9	14,3	14,0	20,3	29,3

asosida uning kelgusi qiymatlaridagi o’zgarish darajalarini prognozlash zarur. Chunki, valyuta kursini prognozlash natijasida unga ta'sir etayotgan har bir omilning qanchalik darajada muhim ekanligini aniqlash mumkin. O’zbekiston Respublikasining milliy valyuta birligi so’mning AQSh dollariga nisbatan kursining o’zgarish dinamikasi hamda unga ta’sir etuvchi bir qancha omillar 2.3.1-jadvalda keltirilgan.
Mamlakatimizda ko’rsatkichlarini tahlil qilishda ko’p omilli ekonometrik modeldan foydalanish muhim hisoblanadi.
2.3.2-jadval
Keltirilgan ko’rsatkichlarning o’zaro bog’liqligini baholash uchun ularning logarifmik ko’rinishdagi ifodasi¹

№	YIl	lnY	lnX1	lnX2	lnX3	X4	X5	X6	X7
1	2000	5,78383	5,78834	5,68609	2,62467	28,2	27,6	2,4	19,6
2	2001	6,53379	5,75903	5,74841	2,45273	26,6	24	3	21,1
3	2002	6,8773	5,69991	5,60286	2,26696	21,6	30	3,8	19,4
4	2003	6,88755	5,92024	5,69178	2,3155	3,8	24	4,5	19,3
5	2004	6,96414	6,18477	5,94437	2,3988	3,7	18	5,2	20,2
6	2005	7,07327	6,2932	6,01403	2,56955	7,8	16	7	20,8
7	2006	7,12287	6,45987	6,16995	2,81661	6,8	16	9,1	19,5
8	2007	7,1634	6,80145	6,51146	3,10504	6,8	14	22,9	19,4
9	2008	7,23921	7,04693	6,87771	3,35376	7,8	14	28,3	23
10	2009	7,32079	7,07083	6,84995	3,49073	7,4	14	24,8	26,1
11	2010	7,40245	7,17192	6,82174	3,66305	7,3	12	13,6	25
12	2011	7,49276	7,31464	7,03391	3,81331	7,6	12	11,2	23,9
13	2012	7,59287	7,21521	7,1559	3,93515	7	12	14	22,9
14	2013	7,69721	7,26702	7,24043	4,03954	6,8	12	11,3	23
15	2014	7,79251	7,21124	7,24311	4,13677	6,1	10	10,9	23,3
16	2015	7,94093	7,13151	7,1242	3,73215	5,6	9	9,2	23,1
17	2016	8,0807	7,09793	7,10148	4,122	5,7	9	9,6	22,3
18	2017	9,00209	7,23906	7,17437	3,42364	14,4	9	9,7	26,9
19	2018	9,02876	7,03192	7,45819	3,88904	14,3	14	20,25	29,28

Ko’p omilli ekonometrik modeldagi natijaviy ko’rsatkich (Y) bo’lib, O’zbekiston Respublikasi milliy valyuta birligi so’mning AQSh dollariga nisbatan almashinuv kursi (2000-2018 yillardagi dinamikasi) olindi. Ta'sir etuvchi omillar sifatida eksport hajmi (X1), import hajmi (X2), YaIM (X3), Inflyatsiya darajasi (X4), Qayta moliyalash stavkasi (X5), Investitsiyalarning o’sishi (X6), Investitsiyalarning YaIMdagi ulushi (X7) olindi. Mazkur omillarning tanlanganligi ularning valyuta qiymati o’zgarishiga yuqori ta’sir doirasiga egaligi bilan izohlanadi. 2.3.1-jadvalda keltirilgan omillar, jumladan (Y), (X1), (X2), (X3) kabi qiymatlar birlikda berilgan bo’lib, ularni boshqa omillar bilan mutanosibligini ta’minlash maqsadida ularning o’rtasidagi bog’liqligini baholash uchun asosiy ma’lumotlar logarifmik ko’rinishga keltirildi (2.3.2-jadval).

Yuqoridagilardan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasining 2000-2018 yillarda milliy valyuta birligi so’mning AQSh dollariga nisbatan kursi hamda unga ta’sir etuvchi bir qancha omillar o’rtasida bog’lanish zichligini, ya'ni omillar o’rtasidagi korrelyatsion bog’lanishlarini hisoblaymiz va u 2.3.3-jadvalda keltirilgan (Ma’lumotlar MINITAB dasturida ishlangan).
2.3.3-jadval
O’zbekiston Respublikasining milliy valyuta birligi so’mning AQSh dollariga nisbatan kursini va boshqa asosiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlovchi korrelyatsion matritsa¹

	lnY	lnX1	lnX2	lnX3	X4	X5	X6	X7
lnY	1
lnX1	0,730	1
lnX2	0,820	0,961	1
lnX3	0,683	0,926	0,358	1
X4	-0,350	-0,564	-0,434	-0,397	1
X5	-0,737	-0,934	-0,886	-0,834	0,657	1
X6	0,357	0,611	0,413	0,479	-0,366	-0,490	1
X7	0,786	0,699	0,782	0,674	-0,091	-0,591	0,495	1

Ko’p o’zgaruvchili regressiya tenglamasi uchun prediktorlar tanlashda prediktorlar bog’liq o’zgaruvchi bilan yaxshi korrelyatsiyalangan bo’lishi kerak. Quyidagi korrelyatsiya tahlilidan shuni ko’rishimiz mumkinki, lnY bilan quyidagi prediktorlar, jumladan lnX1, lnX2, lnX3, lnX7 musbat kuchli korrelyatsiyaga ega. X4 va X5 prediktorlarimiz manfiy o’rtacha va kuchli korelyatsiyaga hamda X6 musbat kamroq korelyatsiyaga ega ekan (2.3.3-jadval). Ushbu prediktorlar asosida model qurilib, u bo’yicha multikolyarlik tahlili, F-test hamda t-testlar tahlili dastur yordamida muvaffaqiyatli amalga oshirldi va eng yaxshi model tanlab olindi.

Omillar o’rtasida korrelyatsion aloqalarning ijobiy ekanligidan foydalanib, ko’p omilli ekonometrik modelni tuzish mumkin.
Umumiy holda funksiya quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
Y = a₀+a₂X₂+ a₃X₃+ a₆X_6, (1)
bu yerda – Y – O’zbekiston Respublikasi milliy valyuta birligi so’mning AQSh dollariga nisbatan almashinuv kursi;
X₂ – import hajmining o’sishi;
X₃ – YaIM o’sishi;
X₆ – Investitsiyalar hajmining o’sishi.
O’zbekiston Respublikasi uchun 2000-2018 yillar ma'lumoti asosida ko’p omilli ekonometrik model quyidagi ko’rinishga ega:
lnY = - 6,06 + 2,98 lnX₂ - 1,77 lnX₃ - 0,0338X₆, (2)

Olingan (2) modelning tahlili shuni ko’rsatadiki, X₂ ning ikki birlikka o’sishi (lnX₂=ln2 bo’lgan vaziyatda) qolgan prediktorlar o’zgartirilmagan holatda lnY ning 2,06 (hisoblanishi: 2,98*lnX₂=2,98*log_e2=2,98*0,69=2,06) ga ko’tarilishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, a₃ = 1,77 koefitsentdan shuni bilib olish mumkinki, lnX₃ ning qanchadir birlikka o’zgarishi lnY ning 1,77 foiz ko’paytmasiga pastlashiga (barqarorlashishiga) olib keladi. Investitsiya hajmining bir birlikka o’sishi so’m qiymatining 0,03 martaga tushishiga sababchi bo’lishi mumkin.

Amalga oshirilgan izlanishdan shunday xulosaga kelish mumkinki, moliya bozorining alohida asosiy segmenti hisoblanmish valyuta bozorini barqarorlashtirishda avvalambor import hajmini tushirishga, YaIM va Investitsiyalar hajmini o’stirishga harakat qilish zarur. Bunda asosan import hajmining ko’tarilishiga qarshi choralar ko’rish lozim.
2.3.4-jadval