O‘zbekiston

Ekologik vaziyat keskin hududlardagi ekologik monitoring

Bundan yarim asr avval respublikamizda ekologik vaziyat keskin joylarni alohida nuqtalar yoki kichik-kichik hududlar holida ko‘rish mumkin edi. Hozir respublikamizning katta- katta hududlarida ekologik holat keskin va teng darajaga yaqinlashdi.

Orol dengizi atroflari, Surxondaryo viloyati, Sariosiyo, Denov, Oltinsoy, Angor, Uzun tumanlarining katta qismi ham ekologik sharoiti keskin hududlarga aylandi.
Orol dengizi havzasida ekologik inqirozning rivojlanishi butun mintaqa uchun etarli xatar tug‘dirayotgani sir emas. Inqirozni bartaraf etish borasida Respublika Prezidenti va hukumat tomonidan qilinatgan sa’y-harakatlar allaqachon boshlangan bo‘lsada, hamon biron amaliy ijobiy natijalarga erishish qiyin kechmoqda. Mutaxassislarning ma’lumotlari hozirgi dengiz qurishi oqibatida vujudga kelgan “yangi tuzli cho‘l” maydoni 4200 km² ga etganini ko‘rsatmoqda. CHang va tuz zarrachalarining shamol yordamida uchirib yotqizilishi 400-450 ming km² ni ishg‘ol etgani holda yog‘ilayotgan tuz miqdori har gektarga 700-1000 kg.ni tashkil qilmoqda. Natijada 7 mln. aholi ekologik inqiroz jabrini tortmoqda.
Orolbo‘yi hududining ichimlik suvi, qishloq xo‘jalik va mayishiy sanoat ehtiyojlari uchun asosiy manba Amudaryodir. Amudaryo suvining minerallashuvi darajasi ham har litrda 2 g dan ortadi. Oqibati aholi o‘rtasida juda xavfli kasalliklarni tarqalishiga sabab bo‘lmoqda. Aholi o‘rtasida o‘lim yil sayin ko‘paymoqda. Ayniqsa, bir yoshgacha bo‘lgan chaqaloqlar o‘rtasidagi o‘lim ko‘rsatkichlari sezilarli darajada ortmoqda. YUrak-qon tomir kasalliklari, tuberklyoz 2 marta, oshqozon raki bilan og‘rish esa 7-10 marta ko‘paygan. Eng achinarlisi tekshirilayotgan bolalardan 60% ning ahvoli yomon, rivojlanish deyarli yo‘q.
Erlarning kuchli sho‘rlanishi oqibatida qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi uchdan bir qismga kamaydi. Paxta hosildorligi keyingi 6-7 yil ichida 26 sentnerdan 20 sentnerga tushib ketdi. Qoraqalpog‘istonning ayrim xo‘jaliklarida paxta hosildorligi gektariga 10 sentenerdan ham pasaygan. 1961 yilga qadar 261 ming ga ni tashkil etgan to‘qayzorlar qurib bitdi. Ular bilan bog‘liq mahsuldor yaylovlar hosildorligi juda past bo‘lgan kserofit o‘tloqlar bilan almashdi.
Surxondaryo vodiysining Denov vohasida Tojikistonning Tursunzoda shahridagi alyuminiy zavodining ta’siri etarli ekologik tashvish keltirdi. Ushbu mintaqada havo tarkibidagi ftor birikmalarining miqdori me’yordan ancha yuqoriligi qayd etilgan. Ta’sir shamolda 4-6 km dan, janubda 20-25 km li mintaqada kuchli sezilmoqda. Hozirgi ekologik tushkunlik azobi qamragan umumiy maydon 25-30 ming gektarga etdi. Mintaqa etishtirilayotgan kartoshkada ftor birikmalari miqdori 52,6 mg kg.ni tashkil etmoqda. Bu REM dan 21 marta yuqoriligidir. Bu ko‘rsatkich anorda-20,7 mg kg –REM dan 8 marta, sabzida 55,7 mg kg. (REM dan 23 marta ortiq) dir. Oziqa ekinlari tarkibida ftor birikmalarining bunchalik yuqori bo‘lishi aholi o‘rtasida turli kasalliklar kelib chiqishiga sababchi bo‘lishi tabiiy (11-jadval)
11-jadval