O‘zbekiston

Atrof-muhit holatining alyumin korxonasi ta’sirida ifloslanishi va inson salomatligida bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar (I.I.Gerasimov, 1979 y).

Ifloslantiruvchi moddalar	Inson salomatligining o‘zgarshi
Gazsimon ftor, ftorli vodorod va ftor birikmali tuzlap (kremniy (ftoridi, alyuminiy ftoridi)	Bronxit, pnevmoniya, nafas olish organlari, jigar, to‘g‘pi ichak, qizillo‘ngach rak kasalliklarning yuqori darajada ortishi. Tarkibida ftor birikmasi mavjud bo‘lgan aralashmaning inson organizmiga ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar (burundan qon ketishi bilan), burun yallig‘lanishi, o‘pkada pnevmoskleoritik o‘zgarishlarni kuzatishlar, yosh bolalarda jismoniy rivojlanishi, gemotologik ko‘rsatkichlar yomonlashuvi (gemoglobin pasayadi, eritrotsitlar soning ortishi), soch na siydikda ftop miqdori ortishi, terining o‘ziga xos ravishda kasallan ishi kuzatiladi.
Xrom oksidli aerozollar, ko‘mir changi. Qatron (smola)li moddalar, uglevodlar, ben(a)piren, uglerod oksid, uglerod (II) oksid, oltingugurt gazi.	O‘pka rakidan kasallanish va o‘lim miqdori ortishi
Ftorli uglevodorodni parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan suyuq gazlar	Flyuoroz. Suyak tarkibida ftor moddasi to‘planishi, osteoskleorozga (suyaklar mustahkamligining pasayishi) xos bo‘lgan patogistologik o‘zgarishlarning rivojlanishi.

Ftorning me’yordan 2-3 marta ortishi inson va uy hayvonlariga salbiy ta’sir qilishi ma’lum. Buni o‘rgangan tibbiyotchi olima G.S. Hojiboeva quyidagi ma’lumotlarni keltiradi. Sariosiyoda 1987 yilda 1980. yildagiga nisbatan tug‘ma majruhlar soni 70% ga, juda kichik vaznda tug‘ilganlar 4 baravar, teri osti yuqumli xastaliklari 11 baravar ortgan.

Kelajakda Termiz shahridan Orol dengizigacha Amudaryoga parallel tarzda qaziladigan SHo‘rdaryo orqali sug‘oriladigan voxalar atrofida vujudga kelgan tashlama ko‘llardagi suvlarni dengiz tomon oqizish mo‘ljallanmokda. Agar bu ish amalga oshsa, 30-40 yil mobaynida o‘zida ma’lum qatlamda tuz to‘plagan bu ko‘llar o‘rnidan ham atrofga tuz yog‘ilishi muqarrar. Demak, qurigan ko‘llar atrofida ham keskin ekologik vaziyat sodir bo‘lishi aniq.
YUqoridagilardan xulosa shuki, ekologik vaziyat keskin hududlarda ekologik monitoring juda zarur va uning amaliy ahamiyati beqiyos. Ikkinchidan, bunday hududlardagi ekologik monitoring o‘ta majmuali va ko‘p omilligi bilan ajralib turishi lozim. CHunki ushbu hududlardagi ekologik monitoring natijalari, avvalo inson salomatligi va mamlakat iqtisodiyoti uchun manfaatli ekanligi aniq.

3. 
   O‘zbekistonda cho‘llashish muammolari monitoringi
   

Dunyoning ko‘plab qurg‘oqchil — aridi mintaqalarida cho‘llashish jarayoni rivojlanib, kengayib bormoqda. CHo‘llashishning global muammoligi qator Xalqaro anjumanlarda muhokama o‘qilgan. «CHo‘llashish» tushunchasiga 1990 yil YUNEP ekspertlarning Nayrobi shahridagi uchrashuvida aniqlik kiritilgan.
CHo‘llashish atrof-muhitdagi hosildor erlar hosilining kamayishi, iqlim quruqlashishi, cho‘l hududlarining kengayishi yoki qurg‘oqchil mintaqalarda insonning nomaqbul ta’siri natijasida erlarning degradatsiyaga uchrashidir. Degradatsiya. bu ekotizimlarning resurs salohiyati qisqarishi bo‘lib, suv va shamol eroziyalari, erlarning sho‘rlanishi na botqoqlanishi kabi nomaqbul jarayonlarni o‘zida birlashtiradi. Demak, cho‘llashish antropogen jarayon sifatida e’tirof etilib, iqlim o‘zgarishi- qurg‘oqchilik bilan hamoxangdir.
CHo‘llashishning umumiy ta’rifi ekotizimlar muvozanatining buzilishidir. Markaziy Osiyodagi cho‘llashish jarayonini quyidagicha ta’riflash mumkni:
- cho‘llashish butun iisoniyat tarixi davomida kuzatilmoqda;
- ekologik o‘zgarshilarni yuzaga keltirshida tabiiy omillar bilan birga antropogen omillarning roli ham beqiyosdir (cho‘llashishning 87%i antropogen omil ta’sirida vujudga kelishini mutaxassislar ta’kidlamokdalar):
- cho‘llashish bu asta-sekin rivojlanuvchi jarayon bo‘lib, sha­mol na suv eroziyas, ko‘chib yuruvchi qumlar xarakati, sho‘rlashish va hokazolarning «xujumiga» bog‘liq holatda rivoj topadi;
- cho‘llashish hosildorlikning kamayishiga, erlarning mahsuldoligi yo‘qolishiga, ishlab chiqarish imkoniyatlarining pasayishiga, iqtisodiyot va kishilar turmush tarzining izdan chiqishiga sabab bo‘ladi.
CHo‘llashish jarayonini ikki davrga ajratish mumkin:

1. 
   CHo‘llashishning qadimgi davri — oxirgi 100 yillikni o‘z ichiga oladi.
   
2. 
   CHo‘llashishning hozirgi davri — oxirgi 50 yilni qamragan. U asosan insonlarning erdan nooqilona foydalanish, yaylovlarda me’yordan ortiq chorva mollarining boqishi, o‘simliklarning o‘tin sifatida kesib yuborilshi, tog‘-kon sanoatining rivojdlanishi bilan bog‘liq.
   

O‘zbekistonda haydalma sug‘oriladigan erlar respublika hududining 10% dan kamini ishg‘ol etgani holda qishlok xo‘jaligida etishtiriladigan mahsulotlarning qariyb 90% ini baradi. SHu tufayli uni mamlakatning «oltin fondi» deb aytishmaydi. Biroq sug‘oriladigan erlarning hozirgi holati achinarli deyilsa, mubolag‘a bo‘lmasa kerak. Dalalardan hosil va o‘simlik tanasi bilan olib ketilayogggan ozuqa moddalari unga qaytaraladiganidan ancha ko‘p. Natijada erlar oriqlab, tuproqlarning turli xossalari yomonlashib, ulardagi ekologik - biologik mutanosiblik buzilgan.
Hozir O‘zbekistondagi sug‘oriladigan mintaqada jami sho‘rlangan erlar maydoni 52%, shamol eroziyasiga uchragan hududlar 56%, suv eroziyasi ta’siriga berilgan maydonlar sal­kam 20% ga etdi. Arid mintaqadagi 10 mln. gektar yaylov tubdan yaxshilanishga muhtoj, 1,5 mln. ga cho‘l hududdagi erlar ikkilamchi sho‘rlanishga mubtalo bo‘lgan, 0,5 mln. ga dagi haydala- digan er, suv, shamol sug‘orish eroziyasiga uchragan.
CHo‘llashish monitoringining bosh vazifasi xo‘jalikda foydalanilayotgan er va tabiiy tizimlardagi ekologik xolatni baholash, erlarni degradatsiyasi va mumkin bo‘lgan iqtisodiy zararlarni bartaraf etishdir. Monitoringning asosiy tayanchi geografik axborotlar tizimi (GAT) bo‘lib, u elektron kartalar, axborotlarni qayta ishlash va koinotdan olingan ma’lumotlarga tayanmog‘i darkor.
Hududning 80%i arid mintaqada joylashgan O‘zbekiston uchun cho‘llashish va qurg‘oqchilikka qarshi kurashish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u barqaror rivojlanishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
1994 yil 7 dekabrda O‘zbekiston Respublikasining BMT dagi doimiy vakili tomonidan O‘zbekiston hukumati topshirig‘iga binoan, cho‘llashish va qurg‘oqchilikka qarshi kurash Konvensiyasi imzolandi. Davlatimiz 1995 yil 31 oktyabrda cho‘llashishga qarshi kurashish Xalkaro Konvensiyasiga a’zo bo‘ldi.
BMT ning atrof-muhit Dasturi ko‘magida respublikada cho‘llashishga qarshi kurashish Milliy Harkat Dasturi yaratildi.
Milliy Dasturda cho‘llashishning bosh muammolari va aso­siy tadbirlari aniqlangan bo‘lib, u mamlakatda ushbu jarayonning oldini olish va unga barxam berishga yo‘naltirilgan. Milliy Dasturning bosh yo‘nalishi:
- erlar degradatsiyasi miqyosini qisqartirish va unga bar­ham berish;
- qisman degradatsiyaga uchragan erlarni tiklash;
- cho‘llashishga uchragan erlarni tiklashdan iborat.
CHo‘llashishga qarshi kurashish Milliy Xarakat Dasturini xayotga tatbiq qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi hukumati qator loyihalar bo‘yicha amaliy ishlarni boshlab yuborgan. Mavzuga bag‘ishlangan ko‘plab Xalqaro anjumanlarning keyingn yillarda Toshkentda muntazam o‘tkazilishi shundan dalolatdir.
CHo‘llashish monitoringi samarodirligida, ayniqsa koinotdan olingan ma’lum davrlardagi fotosuratlar juda samarali ekanligi ma’lum. CHunki ularda bir vaqtning o‘zida katta maydonda cho‘llashish tendensiyalarini aniqlash ancha qulay. Bu jarayonning kompyuterlashtirilshi, etuk xodimlar bilan ta’minlanishi muammoning echimini yanada tezlatishidan umidvormiz.