O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 10- son ilmiy tadqiqotlar jurnali

O‘ZBEKISTONDA
 
FANLARARO
 
INNOVATSIYALAR

VA 
10-
SON

ILMIY
 
TADQIQOTLAR
 
JURNALI
20.08.2022
169 
Bunday o’zgarishlarga sabab bo’ladigan omillar ikki xildir: 1) lisoniy (lingvistik) 
omillar - til birliklarining til sistemasi ichidagi munosabatlari 
Masalan, tilning lug‘at boyligidagi aniq va ochiq leksemalari kontekstual 
sinonimiya munosabatida bo’lishi mumkin: aniq gapirmoq va ochiq gapirmoq kabi, 
ammo - ochiq eshik‖ni ―aniq eshik‖ deb bo’lmaydi, bunga aniq va ochiq 
leksemalarining ma’no xususiyatlaridagi o’ziga xosliklar, ularning valentlik 
imkoniyatlari yo’l qo’ymaydi; 2) nolisoniy (yekstralingvistik) omillar – ijtimoiy-
iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, xalqlar o’rtasidagi madaniy-ma’rifiy aloqalar, 
ong, tafakkur rivoji, bilingvizm (ikki tillilik) yoki polilingvizm (ko’p tillilik) kabi 
jarayonlar. Bunday omillar tilga, ayniqsa, uning leksikasiga doimiy ta’sir o’tkazib 
turadi, ayrim leksemalarning semantik tarkibida yangi leksik ma’nolarning yuzaga 
kelishiga ham sabab bo’ladi. Masalan, oyoq leksemasi dastlab inson a’zolaridan birini 
nomlagan, keyinchalik u xontaxta, kursi, stol, stul, karavot kabi mebellarning 
―oyog‘i‖ni ham atay boshlagan: xontaxtaning oyog‘i, kursining oyog‘i, stolning oyog‘i, 
karavotning oyog‘i kabi. Bunga inson yashab turgan muhitda turli-tuman 
mebeljihozlarning paydo bo’lganligi, shu bilan bog‘liq ravishda inson ongida yangi 
tasavvurlarning yuzaga kelganligi, nihoyat, til bilan ijtimoiy hayot, ong va tafakkur 
o’rtasidagi murakkab aloqalar sabab bo’lgan 
Demak, so’z-leksemaning leksik ma’nosi yuqorida keltirilgan omillar ta’sirida 
o’zgarib turadi, leksik ma’no taraqqiyoti deyilganda shular nazarda tutiladi. Bunday 
taraqqiyotning yo’llari ham har xil: ma’noning ko„chishi, kengayishi va torayishi, 
bundagi miqdor va hajm o’zgarishlari shular jumlasidandir. 
Ma’noning ko’chishi - bir predmet (yoki hodisa) nomining keyinchalik boshqa 
predmet yoki hodisani anglatish xususiyatiga ega bo’lishi. Bunday ko’chish shu nom 
bilan atalayotgan ikki yoki undan ortiq predmet (hodisa) o’rtasidagi aloqadorlikka 
asoslanadi. Masalan, nafas leksemasining bosh (to’g‘ri) ma’nosi ―o’pkaga olinadigan va 
undan chiqariladigan havodir, ammo nafasingizni iliq qiling deganda nafas leksemasi 
―havo‖ni emas, ―gapni va ―niyat‖ni ifodalamoqda, chunki nafas olish va nafas 
chiqarishsiz gap shakllanmaydi, gapsiz esa fikr-niyat ifodalanmaydi: nafas, gap, fikr-
niyat o’rtasidagi ana shu aloqa va bog‘lanish nafas leksemasining mazmun 
mundarijasidagi ma’no ko’chishlariga sabab bo’lgan. Tilda ma’no ko’chishining 
quyidagi turlari bor: