O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 14- son ilmiy tadqiqotlar jurnali

O‘ZBEKISTONDA
 
FANLARARO
 
INNOVATSIYALAR

VA 
14-
SON

ILMIY
 
TADQIQOTLAR
 
JURNALI
20.12.2022
retseptor, energiya, transformatsion, metabolitik, antigen, boshqaruv va boshqa 
membranalar tuzilishining asosiy qismlari oqsillar va lipidlardir. 
Hujayra membranasining tuzilishiga ko'ra 3 xil ko'rinish ajratiladi. 
1. Buterbrod (sendvich) modeli; 
2. Lipid-oqsil gilami; 
3. Mozaika modeli. 
Membranadagi lipidlarning asosiy qismi fosfolipidlar, qolgan qismi glikolipidlar 
va xolesterindan iborat. Fosfolipidlar va glikolipidlar xarakterli xususiyati ularning 
amfifilligidir: molekulasining bir uchi gidrofob, ikkinchi uchi gidrofil bo'ladi. Shu 
belgilari asosida membrananing qo'sh lipid qavati tashkil etadi. Oqsillar qisman yoki 
butunlay membranaga botib turgan (integral) yoki membrana yuzasida joylashgan 
(pereferik) bo'lishi mumkin. 
Membrana oqsillarining bir qismi tarkibida uglevod bo'ladigan oqsillar- 
glikoproteinlardan iborat. Membrana oqsillari xilma-xil vazifalarni ado etib boradi. 
Bular struktura oqsillari ham, fermentlar ham, moddalarni membrana osha o'tkazib 
beradigan oqsillar ham, gormonlar yoki hujayra funktsiyalarining boshqa 
regulyatorlari ham bo'lishi mumkin. Membranalar asimmetriyasi: Hujayra membrana 
strukturalarining hammasi tutash bo'ladi: ular ma`lum bir hajmni muhit yoki 
hujayraning boshqa qismlaridan ajratib, cheklab turadi. Bu narsa membrana 
strukturasi sferik shaklga yaqinlashib keladigan oddiy geometrik shaklda bo'ladi, 
masalan, plazmatik membrana yoki yadro membranasiga o'xshab ketadigan hollarda 
tushunarlidir. Bu gap mitoxondriyalar, endoplazmatik to’r, Golji majmuasi 
membranalari singari murakkab shaklli membranalarga ham to'g'ri keladi. Modomiki 
shunday ekan, har bir membrananing ichki va tashqi yuzalari bo'ladi. Bitta 
membrananing yuzalari lipidlar, oqsillar va uglevodlarning tarkibi jihatidan bir-
biridan farq qiladi. Masalan, eritrotsitlar plazmatik membranasidagi qo'sh lipid 
qavatining tashqi mono qavatida fosfotidilxolinlar ustun tursa, ichki mono qavatida 
fosfotidiletanolaminlar bilan fosfotidilserinlar ustun turadi. Glikolipidlar bilan 
glikoproteidlarning uglevodli qismlari tashqi yuzaga chiqib, ba`zan sidirg'a hujayra 
po'stini – glikokaliks deb ataladigan tuzilmani hosil qiladi; ichki yuzasida uglevodlar 
bo'lmaydi[1]. 
Gormonlar retseptorlari bo'lmish oqsillar plazmatik membrananing tashqi 
yuzasidan, bular idora etib boradigan adenilatsiklaza esa ichki yuzasidan joy oladi. 
Membranalarning suyuqlik tabiati: Qo'shaloq lipid qavati suyuq kristalik tuzilishga 
egadir; lipid molekulalari tartib bilan joylashgan, Lekin ular qavat doirasida membrana 
yuzasiga parallel ravishda diffuziyalanish xususiyatini saqlab qoladi. Boshqacha 
aytganda, lipid qavati ikki o'lchovli suyuqlikka o'xshab ketadi. Oqsil molekulalari ham 
lateral diffuziyaga qodirdir: ular lipid qavatida go'yo suzib yuradi. Biroq oqsil 
molekulalarining kattaligi ular diffuziyasi tezligini cheklab qo'yadi, bundan tashqari, 
ko'pgina membranalarda oqsillar yetarlicha zich joylashgan bo'ladi. Membranalardagi 
ko'ndalang diffuziya to'g'risida gapiradigan bo'lsak, bunday diffuziya cheklangan 

---