O’zbekistonda investitsion loyihalarni samaradorligini oshirish Ilmiy rahbar: Saidov Shoxrux Mirzo Qo’qon universiteti talabasi: Ma’rufjonov G’ayratjon Annotatsiya

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
Biz tadqiqotimizning adabiyotlar tahlili qismida bir qancha xorij va o’zbek tadqiqotchilarining olib borgan ishlarini o’rganib chiqdik. Xususan, Zuhriddin Juraev, Wei Wang, Shakhzod Tokhirov, Farangiz Zaynobiddinova, O. D. Xamrakulova, Bektemirov A.B, Bobur Mukumov, Iroda Bakiyeva, Diloromxon Husniddinova, Iroda Ubaydullayeva, Sardor Eshonqulov, Omonboy Oqyo’lov, Abduhalil Tursunov, Naim Oblomuradov, Stanislav Munka, Larisa Nedilska, Baxtiyor Ishmukhamedov, Tatyana Rizaeva kabi tadqiqotchilar olib brogan tadqiqotlarni o’rganib chiqamiz.
Zuhriddin Jurayevning “O‘zbekistondagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi” nomli tadqiqotida asosiy e’tibor Oʻzbekistonga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar hajmiga qaratilgan. Chunki, 30 yil davomida to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarni hududlar bo‘yicha taqsimlash va xorijiy sarmoyaga asoslangan rivojlanish natijalari tengsizlikni ko‘rsatdi. Shu bois tadqiqotda mamlakatimizga xorijiy sarmoya kiritilishini belgilovchi omillar, xorijiy sarmoyalarning mamlakat va hududlar o‘sishiga qo‘shayotgan hissasi, davlatimiz tomonidan xorijiy sarmoyadorlar uchun jozibador bo‘lish yo‘lida amalga oshirilayotgan islohotlar va muammolar o‘rganilgan. Tadqiqot ishining asosiy mavzusi O‘zbekistonda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarning qonuniyatlari bo‘lib, unda nazariy va amaliy yondashuvlar ko‘rib chiqildi. “Tadqiqotga oid maʼlumotlar Oʻzbekiston milliy maʼlumotlar manbalari va xalqaro rasmiy maʼlumotlardan olingan. Oʻzbekistonda toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarning tarixiy oʻlchovlari koʻrib chiqildi va uning sektorlar boʻyicha taʼsiri tahlil qilingan, shuningdek, investitsiya siyosati muhokama qilingan”¹. Oʻzbekistondagi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarning qonuniyatlari va uning hududlarga tarmoq va mintaqaviy taʼsiri tahlil qilingan. Toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimi va uning Fargʻona iqtisodiy rayoniga tarmoq taʼsiri oʻrganilgan. Tadqiqotchilar avtosanoat va klaster tizimini o'rganib chiqishdi va mintaqaning investitsion jozibadorligini tahlil qilishgan. Tadqiqotchilar tadqiqotning barcha natijalarini, jumladan toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarning mintaqaviy muammolari boʻyicha ilmiy va amaliy tavsiyalarni umumlashtirishdi.
Wei Wang, Shakhzod Tokhirov larning “O'zbekistonda investitsiya imkoniyatlari” nomli tadqitotida O'zbekiston iqtisodiyotining o'sib borayotgani va ishbilarmonlik muhiti bilan bog'liq faol investitsiya imkoniyatlarini o'rganish haqida ma'lumot berishgan. Iqtisodiyotning ayrim sohalarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar tahlili ko‘rib chiqilgan. “Jahon bankining soʻnggi yillik reytingiga koʻra, Oʻzbekiston biznes yuritish qulayligi boʻyicha 190 ta davlat orasida 69-oʻrinni egalladi. 2017 yilda MDH davlatlari orasida 4-oʻrinni, jahonda esa 85-oʻrinni egallagan, iqtisodiyotda asosan davlat korxonalari ustunlik qiladi. Yalpi ichki mahsulot yiliga 5-7% real o'sish sur'ati bilan 48,72 milliard AQSh dollarini tashkil etdi (2017). Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot joriy narxlarda 1504.23 AQSH dollarini tashkil etdi tadqiqotda xorijiy investorlar uchun eng qulay shart sharoit yaratishga qaratilgan Oʻzbekiston qonunchiligi, qonunosti hujjatlari va farmoyishlariga jiddiy oʻzgartirishlar kiritilgan. Iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy hayotning atributlarida ro‘y berayotgan keng ko‘lamli o‘zgarishlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobiga tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ajoyib imkoniyatlar va qulay shart sharoitlarga zamin yaratmoqda”².
Farangiz Zaynobiddinovaning “O’zbekiston investitsion qonuniyatidagi islohotlar” nomli tadqiqotida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yilgi Murojaatnomasida belgilab berilgan asosiy vazifalarni hisobga olgan holda mamlakatda faol investitsiya siyosatini amalga oshirish va zamonaviy investitsiya qonunchiligi masalalari muhokama qilingan. “Qolaversa, tadqiqot asosida mamlakatdagi qulay investitsiya muhiti va zamonaviy investitsiya siyosatining asosiy omillari bugungi kunda nima uchun investorlar O‘zbekistonga sarmoya kiritishi kerak, degan savolga javob sifatida belgilandi”³.
Hamraqulova O, Bektemirov A larning “O'zbekiston iqtisodiyotida investitsion jozibadorlik va uning muammolari” nomli tadqiqotida O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash hamda iqtisodiy o‘sish va raqobatbardoshlikning yuqori sur’atlarini ta’minlash asosiy missiya deb qaralgan, hamda davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish bo‘yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish hamda iqtisodiyotni yanada mustahkamlash bilan chambarchas bog‘liqligini keltirib o’tishgan.
Bobur Mukumovning “O‘zbekiston respublikasida tadbirkorlik faoliyatini meyorlashtirish muammolari” nomli tadqiqotida O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlikni rivojlantirishga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan dolzarb muammolar muhokama qilingan. Tadqiqotda tadbirkorlikni rivojlantirish raqobat muhitini yaratishi, mamlakatimizning investitsion jozibadorligini oshirishi, bu qulay turmush sharoitini yaratishda muhim ahamiyat kasb etishi qayd etilgan. Muallif tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha xorijiy tajribani tahlil qiladi. Xususan, Xitoy Xalq Respublikasi, Koreya Respublikasi, Yaponiya kabi davlatlarning ijobiy tajribasi o‘rganilgan. Bu mamlakatlarda yalpi ichki mahsulot shakllanishi va yangi ish o‘rinlari yaratishda salmoqli o‘rin tutadigan kichik biznesni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu mamlakatlarda tadbirkorlikning rivojlanishi ayrim ko‘rsatkichlar bo‘yicha Yevropa Ittifoqi davlatlaridan sezilarli darajada ustundir. Muallif O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda raqamlashtirish va elektron iqtisodiyotni rivojlantirish sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarga alohida e’tibor qaratilganini ta’kidlaydi. Ilmiy maqolada muallif O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan aniq muammolarni ko‘rsatib o‘tgan. Tahlillar asosida O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish yuzasidan amaliy takliflar berildi. “Ilmiy tadqiqotning O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyati sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish bo‘yicha prinsipial jihatdan yangi takliflar ishlab chiqishdan iborat”⁴.
Iroda Bakiyeva, Diloromxon Husniddinova, Iroda Ubaydullayeva, Sardor Eshonqulov larning “Makroiqtisodiy barqarorlik O‘zbekistonda barqaror iqtisodiy o‘sishning asosiy investitsion jozibador omilidir” nomli tadqiqotda har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasi ko'p jihatdan xorijiy investitsiyalar bilan bog'liqligi, O‘zbekistonda salohiyatli investorlarni respublikamiz iqtisodiyotiga sarmoya kiritishga qiziqtirish maqsadida tegishli chora-tadbirlar amalga oshirilayotganligi alohida ta’kidlangan. Ammo zamonaviy iqtisodiy rivojlanish modellari va rejalariga muvofiq erkin savdo, milliy iqtisodiyotni liberallashtirish, shaffoflik investitsiya siyosati va Jahon banki, OPEK, Yevropa Ittifoqi, BMT, Bloomberg va boshqalar kabi jahon darajasidagi tashkilotlar bilan hamkorlik ko'rsatildi. “Dunyoning istalgan mintaqalarida barqaror iqtisodiy farovonlikni ta'minlash uchun ko'proq afzalliklarni beradi. Shunday qilib, yuqori darajadagi raqobat tufayli tegishli sohalardagi yutuqlar endi unchalik oson emas. Har qanday xorijiy investor o'z kapitalini har qanday loyihaga qo'yishda o'ta ehtiyotkor va har qanday xavflarni bartaraf etishga intiladi. Eng yaxshi yechim - jahon tashabbuskor tashkilotlarining hamkorligi va sherikligi bilan makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdir”⁵.
Omonboy Oqyulov, Abduhalil Tursunovlarning “O‘zbekistonda xorijiy investorlar tomonidan texnologiyalar transferi uchun tegishli huquqiy muhitni yaratish” nomli tadqiqotda O‘zbekiston yaqinda xalqaro maydonda o‘zining investitsion jozibadorligi va bozor obro‘sini oshirishga qaratilgan. Shu tariqa, Toshkent intellektual mulkni himoya qilish va texnologiyalar transferi sohasidagi qonunchilikni takomillashtirishga katta kuch sarfladi. Tadqiqotda O‘zbekistondagi innovatsion islohotlarning hozirgi tendentsiyasi va mumkin bo‘lgan yo‘nalishlari tavsiflanadi, respublikaga xorijiy investitsiyalar va texnologiyalar transferini to‘g‘ri joriy etishga to‘sqinlik qilayotgan huquqiy tafovutlar va muammolar tahlil qilingan. Shuningdek, muallif xorijiy mamlakatlarning qiyosiy tadqiqotini olib boradi, innovatsiyalar va ilmiy-tadqiqot ishlanmalarini ilgari surish, ilg‘or texnologiyalar transferi, shuningdek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni sezilarli darajada qo‘llash borasida erishilgan muvaffaqiyatlarga erishadi. “Va nihoyat, O‘zbekistonda xorijiy investorlar tomonidan texnologiyalar transferi uchun qulay va jozibador huquqiy muhitni yaratish maqsadida keng qamrovli yechimlar va tushunchalar taklif etildi”⁶. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, tadqiqotda O'zbekiston hukumati ushbu masalaga ko'proq e'tibor qaratishi kerakligi ko'rsatilgan. Intellektual mulkka egalik qilish, olib borishda mahalliy universitetlarning huquqiy holati, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar, shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ilmiy-tadqiqot loyihalari investorlarlarning e’tiborini tortishi uchun bir qancha yechimlar keltirilgan. O'zbekistonda oliy o'quv yurtlari allaqachon yuridik shaxs sifatida tan olingan, ammo ularning darajasi intellektual mulk huquqlarida ishtirok etish, texnologiya transferlarini yolg'iz qoldirib, hali ham zaif. Shu nuqtada, universitetlarda yaratilgan va ular tomonidan moliyalashtiriladigan ixtirolarga patent huquqlari tegishli bo'lishi kerak, degan xulosalar keltirilgan. “Qolaversa, O‘zbekiston qonun chiqaruvchilari haligacha foydali ko‘rsatmalar va haqiqiy statistik ma’lumotlarni taqdim eta olmayapti, ayniqsa, ingliz tilida”. 2016-yildan boshlab O‘zbekistonda ochiq va ochiqlikka erishish bo‘yicha jiddiy choralar ko‘rildi shaffof fuqarolik jamiyatini joriy qilishda bir qancha dasturlar ishlab chiqildi.
Naim Oblamurodovning “O‘zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikning investitsiya asoslari va rivojlanish tendentlari” nomli tadqiqotida O‘zbekistonning mustaqillik yillarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning sarmoyaviy asoslari, tarixiy omillari va rivojlanish tendentsiyalari bayon etilgan. Unda investitsiya muhitining jozibadorligini oshirish borasidagi davlat siyosati, xorijiy sarmoyalarni jalb etishning muhim omillari, shart-sharoitlari va ayrim muammolari bayon etilgan. “Tadqiqotda asosiy e’tibor sohaning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi O‘zbekistonda ichki ijtimoiy-iqtisodiy muhitni yaxshilash, tadbirkorlarni yanada rag‘batlantirish orqali sarmoyalarni faol jalb etish va undan oqilona foydalanish yo‘llarini amalga oshirish imkonini bergani qayd etilgan”⁷.
Stanislav Munkaning “Ukrainaning investitsion jozibadorligini oshirish tamoyillari” nomli tadqiqotida jahon iqtisodiy munosabatlarining hozirgi rivojlanish bosqichida investitsiya faoliyati muhim tarkibiy qism rolini o'ynaydi. “Investitsiyalar har qanday davlatning iqtisodiy yuksalishining muhim omilidir. Aytish mumkinki, investitsiyalar oqimi investitsiya jozibadorligi bilan kuchli bog'liqdir”⁸. Shu munosabat bilan investitsiya jozibadorligini oshirish iqtisodiyotning asosiy vazifasi hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda investitsiya jozibadorligini aniqlashning ko'plab usullari mavjud bo'lib, ularning aksariyati reyting yondashuvi va statistik tahlildan foydalanadi. Maqolaning maqsadi Ukrainaning investitsion jozibadorligini aniqlashdir. Mintaqada investitsion jozibadorlik tushunchasining mohiyati bayon etilgan. Ukrainaning investitsion jozibadorligi dinamikasi iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlari asosida tahlil qilinadi. 2015-2020-yillarda mamlakatda investitsiya va iqtisodiy rivojlanish vektori belgilandi. Mamlakatda moliyalashtirish manbalari va kapital qo‘yilmalar yo‘nalishlari o‘rganilmoqda. Mamlakatning ixtisoslashuvi va eng investitsiya jozibador tarmoqlari topilgan. Tadqiqot natijalariga ko'ra, Ukraina sarmoyaviy jozibador mintaqa sifatida belgilangan. Chunki asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi o‘sish tendentsiyasiga ega bo‘lib, mamlakatda kapital qo‘yilmalarning asosiy qismi korxonalarning o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshirilmoqda. Mamlakat iqtisodiyotining eng sarmoyaviy jozibador tarmoqlari qishloq xoʻjaligi va sanoatdir. Mamlakat kapital qo‘yilmalarining salmoqli qismi davlat boshqaruvi va mudofaa sohalariga yo‘naltiriladi. Mahalliy hokimiyat organlari ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi sohalarga investitsiya tushumlarining oz miqdoriga e’tibor qaratishga da’vat etilmoqda. Dinamikda bir qator iqtisodiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish orqali investitsiya jozibadorligini aniqlash uchun tadqiqotda tavsiflangan usul ukrainaning barcha hududlarida qo'llanilishi tavsiya etildi.
Baxtiyor Ishmukhamedov “Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish orqali O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish” nomli tadqiqotida O‘zbekistondagi erkin iqtisodiy zonalarning o‘rni va mamlakatning sarmoyaviy jozibadorligi hamda ushbu sohani yanada takomillashtirish masalalari tahlil etilgan. Erkin iqtisodiy zonalarga kiruvchi xorijiy investitsiyalar hajmiga ta’sir etuvchi omillar-fan va ishlab chiqarishni integratsiyalash konsepsiyasi, hududiy kichik iqtisodiy zonalarda ilmiy laboratoriyalar tashkil etish, ularni rivojlantirish jarayonlaridan iborat. “Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning strategik rejalari, rivojlangan mamlakatlar tajribasini joriy etish, tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirish va yangilashdan iborat”⁹. Shuningdek, mavjud to‘siqlar puxta o‘rganilib, sohani yanada rivojlantirish bo‘yicha tegishli xulosa va tavsiyalar berildi.
Tatyana Rizaeva “Korxona investitsion jozibadorligining moliyaviy tahlili” nomli olib borgan tadqiqotining asosiy maqsadi korxonaning investitsion jozibadorligi tushunchasini o'rganishdir. "Investitsiya jozibadorligi" tushunchasini tushunish uchun mavjud nazariy yondashuvlarni o'rganish zarurligini ta’kidlashgan, moliyaviy tahlil ehtiyojlariga ko'ra investitsiya jozibadorligini baholash yo'nalishlarini aniqlashdir. Kompaniyaning bozordagi o'rnini va uning ishbilarmonlik obro'sini o'rganish tavsiya etiladi. “Investitsion jozibadorlikning integral koeffitsientini hisoblash muhim ahamiyatga ega. Qarz va o'z mablag'lari nisbati, aktivlar aylanish koeffitsienti, joriy likvidlik koeffitsienti, o'z kapitalining rentabelligini hisoblash muhimdir”¹⁰. Korxonaning bozordagi standart pozitsiyasi darajasiga mos keladigan parametrlarni belgilash muhimdir. Asosiy e'tibor kompaniyaning raqobatchilarga qaramlik darajasini baholashga qaratilgan. Mahsulotlarning rentabelligini, investitsiyalar rentabelligini o'rganish muhimdir. Korxonaning kuchli va zaif tomonlarini hisobga olish muhimdir. Savdo daromadlari indeksini, sof foyda indeksini, xarajatlar indeksini, uzoq muddatli majburiyatlar indeksini hisoblash maqsadga muvofiqdir. Moliyaviy barqarorlik, rentabellik, aktivlarning likvidligi va ularning aylanmasi xususiyatlarining dinamikasini o'rganish taklif etiladi. Maqolaning maqsadiga erishildi. Kontseptsiyaga nazariy yondashuvlar o'rganiladi. Baholash yo'nalishlari ko'rib chiqiladi. Mavjud yo'nalishlarni ishlab chiqish taklif etiladi. Moliyaviy tahlilning ehtiyojlari ko'rsatilgan. Investitsion jozibadorlikni moliyaviy tahlil qilish yo'nalishlari belgilanadi. Ba'zi natijalarga erishildi, moliyaviy tahlil natijalari asosida korxonaning investitsion jozibadorligini baholash taklif etiladi. Moliyaviy tahlilning asosini moliyaviy hisobot tashkil etadi. Moliyaviy holatni tahlil qilish moliyaviy tahlil uchun asosdir. Moliyaviy tahlilni quyidagi bo'limda olib borish maqsadga muvofiqdir: korxona likvidligi, uning to'lov qobiliyati, moliyaviy barqarorligi, tadbirkorlik va bozor faoliyati tahlili.
Larisa Nedilska o’zining “Korxonaning investitsion jozibadorligini baholashni o'zgartirish” nomli olib borgan tadqiqotida Ukrainaning moliyalashtirish manbalarini topish, yangi investorlarni jalb qilish va iqtisodiy sheriklar doirasini kengaytirish zarurati korxonalarning investitsion jozibadorligini baholashga yondashuvlarni uning ishonchliligi, shaffofligi va xolisligini oshirish maqsadida doimiy qayta ko‘rib chiqishni taqozo etishini ta’kidlagan. Tadqiqotning maqsadi investitsiya jozibadorligini baholashning xususiyatlarini aniqlash va uning metodologiyasini takomillashtirishdan iborat. Korxonaning investitsion jozibadorligi iqtisodiy, texnologik, moliyaviy, ekologik va ijtimoiy tarkibiy qismlarni o'z ichiga olgan va potentsial investitsiya ob'ektining har tomonlama tavsifini beradigan murakkab va ko'p qirrali tushuncha sifatida belgilanadi, shu bilan investorning istiqbolli mablag'larni investitsiya qilish to'g'risidagi qarorini asoslaydi, ularni qaytarish va ko'proq oshirish. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning investitsion jozibadorligini aniqlashning uslubiy yondashuvlari solishtirildi va mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan o'zgartirilgan metodologiya taklif qilingan. Taklif etilayotgan metodologiya bir qator muhim iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik ko'rsatkichlarning qiymatini umumlashtiradi. "Astarta-Kiyev", "APK-Invest" va "MHP" mahalliy qishloq xo'jaligi xoldinglarining investitsiya jozibadorligining integratsiyalashgan indeksi quyidagi ko'rsatkichlar bo'yicha aniqlandi: kapital va kapital qo'yilmalarning o'sishi; korxona kapitalidagi bank kreditlarining ulushi; soliqqa tortish darajasi va investorlar manfaatlarini himoya qilish; debitorlik va kreditorlik qarzlarining nisbati; hududiy darajadagi tegishli ko'rsatkichga ega bo'lgan korxonada o'rtacha oylik ish haqining nisbati; issiqxona gazlari emissiyasini oshirish¹¹. Korxonaning investitsion jozibadorligini baholash jarayonida (iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik parametrlarni hisobga olgan holda) kompleks yondashuvni qo'llash asosli investitsiya qarorlarini qabul qilish va zamonaviy korxonaning faol rivojlanishiga yordam berishi isbotlangan. Xulosa. Ushbu tadqiqot shuni ko'rsatadiki, korxonaning investitsion jozibadorligi korxonaning barcha faoliyati ta'sirida shakllanadigan, shuningdek, uning ijtimoiy, ekologik va innovatsion siyosatiga bog'liq bo'lgan bir qator mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlar bilan shakllanadi.