O'zbekistonda sement sanqati

To'yinish koeffitsiyenti (TK). Olimlardan V.A.Kind va V.N.Yunglar 
tomonidan aniqlangan to'yinish koeffitsiyenti portlandsement klinker mineralogik 

---

44 
tarkibining eng muhim tavsifidir. Klinker minerallar orasida uch kalsiy silikat eng 
muhim mineral hisoblanadi, portlandsement xossalari ko'p jihatdan ana shu 
silikatning foiz miqdoriga bog`liq. Shu bilan birga, klinker tarkibidan uch kalsiy 
silikat olish texnologik jihatdan juda murakkab. Qolgan uch tur silikat osongina 
hosil bo`ladi. 
Shu narsa ma`lumki, ohak keragidan ko'p boisa, C
2
S, C
3
A va C
4
AF ning 
hosil boiish jarayoni (shuningdek, CaO bilan SO
2
o'zaro ta'sir etishi tufayli CaSO
4
ning ham) uch kalsiy silikat faqat ancha yuqori (1300°C dan ko'p) haroratda va 
kuydirilayotgan aralashmada suyuq faza boigandagina ikki kalsiy silikatning ohak 
bilan to'yinishi hisobiga hosil bo`ladi. 
Shunday qilib, portlandsement klinker ishlab chiqarishda 2CaOSiO
2
ni 
3CaOSiO
2
ga aylantirish va klinkerda kerakli miqdorda 3CaOSiO
2
hosil qilish 
kerak. Ammo klinkerda erkin ohak qolmasligi kerak, ya'ni CaO dan C
3
S, C
3
A va 
C
4
AF hosil qilish uchun ular kerakli miqdorda boiishi lozim. Bu vazifa qanchalik 
aniq bajarilayotgani to'yinish koeffitsiyentining (TK) qiymati orqali aniqlanadi. 
Unda yutilgan (alyuminiy oksidning uch kalsiy alyuminatga, temir oksidning 
bir kalsiy ferritga va sulfat kislota angidridining kalsiy sulfatga aylanguncha 
to'yinishidan ortgan ohak) ohak miqdorining qumtuproq uch kalsiy silikatgacha 
ohakka to'yinishi uchun zarur bo`lgan ohak miqdoriga nisbati beriladi. 
Klinker minerallari tarkibiga kiruvchi oksidlarning molekulyar og'irliklariga 
qarab qumtuproq 2CaOSiO
2
gacha, gil-tuproq 3CaOAl
2
O
3
gacha, temir oksid 
CaOFe
2
O
3
gacha va sulfat kislota angidridi CaSO
4
gacha to'la to'yinishi uchun 
talab qilinadigan CaO miqdorini hisoblash mumkin (CaSO
4
ikkita, ya'ni CaO va 
SO
3
oksidlaridan iborat deb olinadi). 
Uch kalsiy silikatda kalsiy oksidning og'irligi bo'yicha kremniy 
oksidga nisbati 
ga teng. Demak, 3CaO • SiO
2 
hosil 
bo'layotganda SiO
2
ning har bir og'irlik qismi 2,8 og'irlik qism CaO ni yutadi. 
Xuddi shunday yo'l bilan A1
2
O
3
ning bir og'irlik qismi (3CaO • A1
2
O
3
hosil
bo'Iayotganda) 1,65 og'irlik qism CaO ni
bir og'irlik qism 
Fe
2
O
3
esa (CaO Fe
2
O
3 
hosil bo'layotganda) 0,35 og'irlik qism CaO ni 
bir og'irlik qism SO
3
(CaSO
4
hosil bo'layotganda) 0,7 
og'irlik qismni
yutishini aniqlash mumkin. 
Klinker minerallaridagi ohak va kislota oksidlarining og'irlik nisbatlari 
ma'lum bo'lsa, qancha CaO kerakligini kislota oksidlari orqali ifodalash mumkin. 
C
2
S
1 
hosil bo'lishi uchun 2,8 SiO
2
va C
3
A ga 1,65 A1
2
O
3
; CF ga 0,35 Fe
2
0
3
va 
CaSO
4
ga 0,7 SO
3
talab qilinadi. Bu ma'lumotlardan foydalanib, to'yinish 
koeffitsiyenti formulasini quyidagicha yozish mumkin: 

---

45 
Bu formula suratdagi A1
2
O
3
, Fe
2
O
3
va SO
3
lar C
3
A; CF va CaSO
4
gacha 
to'yingandan keyin qolgan ohak miqdorini, maxraji esa qumtuproqning C
3
S gacha 
to'yinishi uchun zarur bo'lgan ohak miqdorini ifodalaydi. Surat bilan maxraj teng 
bo'lsa, to'yinish koeffitsiyenti 1 bo'ladi. Bunday klinker tarkibida ikki kalsiy silikat 
bo'lmaydi. Qumtuproqning C
3
S gacha toia to'yinishini qiyinlashtiradigan bir qator 
texnoiogik omillar tufayli qiymati 1 ga teng bo'lgan to'yinish koeffitsiyentiga 
erishish amalda juda qiyin. Shuning uchun to'yinish koeffitsiyenti odatda 1 dan 
kichik bo'ladi. Oddiy portlandsement uchun TK=0,80-0,95. Demak, bunday 
portlandsement tarkibida C
3
S dan tashqari ikki kalsiy silikat ham bor. To'yinish 
koeffitsiyenti qanchalik kichik bo'lsa, klinkerda C
2
S shuncha ko'p, C
3
S esa kam 
bo'ladi. 
Shunday qilib, to'yinish koeffitsiyenti va ikki modul qiy-matlariga qarab 
portlandsement klinkerining sifati haqida fikr yuritish mum kin.