O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish amaliyoti yutuq va kamchiliklari

E K O L O G I K F A N L A R T I Z I M I 

Umumi
y 
ekologi
ya
Geoeko
logiya
Bioekol
ogiya
Amaliy 
ekologi
ya
Iqtisodi
y 
ekologi
ya
Huquqiy 
ekologiy
a
Ijtimoiy 
ekologiya

Eksperime
n-tal
ekologiya

Geografik
qobiq
ekologiyas

Zooeko-
ya

Fitoeko-

Auteko-

Sanoat
ekologiya
si


Ekologik
menejment

Ekologik
marketing

Ekologiya
huquqi

Xalqaro
ekologiya

Inson
ekologiyasi

Etnik
ekologiya

---

---


Kimyoviy

ekologiya

Infor-
matsion
ekologiya

Analitik
ekologiya

Funk
sional
ekologiya

Ekologik
tizim
va
jarayonlar
nimodellas
htirish va
.h.k
i

Land
shaftlar
ekologiyas
i

Global
ekologiya

Milliy
ududlar
ekologiyas
i

Regional
ekologiya

Mahalliy
(lokal)
ekologiya

Tabiiy
majmualar
ekologiyas
i

Gidro
ekologiya

Ekzo
ekologiya
va h.k.
ya

Pedoekol
ogiya

Sineekol
ogiya

Populyas
iyalar
ekologiyas
i

Evolyusi
on
ekologiya

Biomajm
ualar
ekologiyas
i

Mirkoorg
anizmlar
ekologiyasi

Nanoeko-

Organizm
guruhlari
ekologiyas
i va h.k
Agroeko-
giya

Kommu
nal
ekologiya

Kosmos
ekologiya
si

Transport
ekologiya
si

Tibbiyot
ekologiya
si

Qurilish
ekologiya
si

Bioresurs
lar
ekologiya
si

Muxandi
slik
ekologiya
va h.k.

Ekologik
audit

Maqro
iqtiso-diy
ekologiya

Mikroiqti
sodiy
ekologiya

Iqti
sodiy
hududlar
ekologiyas
i

Mintaqa
lar
ekologiyas
i

Erkin
iыtisodiy
hududlar
ekologiyas
i
va h.k
huquqi

Tabiiy
resurslardan
foydalanish
huquqi

Tabiatni
muhofaza
qilish
huquqi

Milliy
ekologik
huquq

Ekologik
havfsizlikni
ta’minlash
huquqi
va h.k.

Oila
ekologiyasi

Mahalla
ekologiyasi

Sotsial
guruhlar
ekologiyasi

Iste’mol
ekologiyasi

Urboekologi
ya

Tarixiy
ekologiya

Demoekologi
ya

Rekreatsiyav
iy ekologiya

Jamoat
ekolo-giyasi
va h.k.
hodisalarni talqin qiladi. Atrof tabiiy muhit esa faqatgina tashqi omil sifatida
qaraladi va bir tomonlama tadqiq qilinadi. Ularning morfologik, morfogenetik,
morfometrik ko‘rsatgichlarini tabiatga bog‘lagan tarzda ochib berilishi ham

---

---

mumkin. Lekin biologik fanlar bevosita, tadqiqot predmeti sifatida, organizm va

atrof tabiiy muhitning bir-biriga «aks sadosi»ni, ya’ni ikki tomonlama o‘zaro
ta’sirini bevosita o‘rganmaydi.
Meditsina, sotsiologiya, ijtimoiy fanlar ham tirik organizmlardan bo‘lmish
insonlarning o‘ziga xos xususiyatlari, rivojlanish va taraqqiyot bosqichlari,
harakat qilish va uyushish qonuniyatlarini atrof tabiiy muhitga bog‘liq ravishda
bir tomonlama o‘rganadi.
Er haqidagi fanlar (geografiya, umumiy Er bilimi, tuproqshunoslik,
geologiya, gidrologiya, klimatologiya kabilar) Er usti va er ostida
organizmlarning kelib chiqishi, tarqalishi, rivojlanishi qonuniyatlarini atrof tabiiy
muhit bilan bog‘liq holda bir tomonlama tadqiq qiladi.
Iqtisod, informatika va matematikaga oid fanlar tabiat va jamiyat o‘rtasidagi
munosabatlarni son va sifat jihatidan baholaydi, modellashtiradi. Fizika va kimyo
fanlari ushbu jarayonlarning mazmun va mohiyatini aniq qonuniyatlar asosida
ochib beradi.
Umuman olganda, ekologiya fani yuzaga kelguniga qadar yuqorida nomlari
tilga olingan fanlar tabiat va inson o‘rtasidagi barcha munosabatlarni ochib
bergandek tuyuladi. SHuning uchun ham keng qamrovli fanlar orasida
ekologiyaga o‘rin bormikan, degan o‘rinli savol tug‘iladi.
Bizga ma’lumki, zamon taraqqiyoti (ayniqsa XX va XXI asrlarda) fanlarni
tarmoqlashuvga olib kelmoqda. Aynan eng ommaviy tus olayotgan fan sohasi ikki
yoki bir necha fanlar «chorrahasida unib chiqmoq»da. Bu tabiiy va ob’ektiv
jarayondir. Fizika, matematika, kimyo, falsafa, geografiya, biologiya kabi «sof
fanlar»ga amaliy ehtiyoj kamaya bormoqda. CHunki, bir tomondan, ular o‘z
imkoniyatlarini kamaytirgan bo‘lsalar, ikkinchi tomondan, jamiyatda va, ayniqsa,
tabiatda bir-biri bilan bog‘lanmagan, biri ikkinchisidan kelib chiqmaydigan hodisa
va jarayonlar yo‘q. Hamma jarayon va hodisalar uzviy bog‘liqlikda va o‘zaro
aloqadorlikdadir. Ekologiya esa inson va tabiatni har tomonlama, uzviy
bog‘langan va aks sadoli, hodisa va jarayon sifatida o‘rganadi hamda ularga oid
aniq bir amaliy tavsiyalar bera oladi.

---

---

Har bir fan mustaqil ravishda «oyoqqa»turishi uchun uning mustaqil

o‘rganish yoki tadqiq qilish ob’ekti, predmeti, o‘ziga xos usullari, manbalari va
olingan natijalarni tadbiq qilish joylari bo‘lishi kerak. Aks holda bu fan, ayniqsa
yangisi, mustaqil fan tarmog‘i sifatida e’tirof etilmaydi.
Ekologiyaning ob’ekti – noevolyusion tarzda rivojlanuvchi tirik
organizmlar va ularning atrof tabiiy muhiti. Agarda organizmlar va ularning atrof
tabiiy muhiti evolyusion, ya’ni tabiiy tarzda rivojlanish jarayonini o‘tayotgan
bo‘lsa, u holda ekologik muammolar yuzaga kelmaydi va shuning uchun ham
ekologik tadqiqotlarga o‘rin qolmaydi. Mazkur ob’ektlar biologiya, geografiya,
geologiya, gidrologiya, okeanografiya kabi fanlarning ob’ekti bo‘lib kelgan.
Geografiyadan farqli Ekologik fanlar tizimiga kiruvchi Geoekologiya (Geografik
ekologiya) uchun o‘rganish ob’eti bo‘lib geografik qobiq doirasidagi organizmlar
va ularning atrof tabiiy muhiti. Biologiyadan farqli ravishda Bioekologiya uchun
tadqiqot ob’ekti bo‘lib biosferadagi organizmlar va ularning atrof tabiiy muhiti
chiqsa, Ijtimoiy ekologiyada-kishilar va ular yashaydigan Er yuzasidagi atrof
muhit bo‘la oladi va h.k.
Ekologiyaning
ob’ekti doimo noevolyusion tarzda rivojlanuvchi,
noan’anaviy o‘zgaruvchan bo‘ladi. Agarda u noan’anaviy o‘zgaruvchan bo‘lmasa
ekologiya faniga hochat qolmagan bo‘lar edi. Nima uchun «noan’anaviy
o‘zgaruvchan»? CHunki atrof tabiiy muhit noevolyusion tarzda o‘zgarmasa,
organizmlar ham noan’anaviy tarzda o‘zgarmaydilar yoki biron-bir organizmning
o‘zgarishi ikkinchi turdagi organizmning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bularning
hammasi ekologik munosabatlarni yuzaga keltiradi. Noan’anaviy tarzda
o‘zgarmaydigan muhitda esa ekologik munosabatlar o‘rnini tabiiy yoki
antropogen munosabatlar egallaydi.
Masalan, to‘rtlamchi davrning oxirini geologlar antropogen davr, deb ham
ataydilar. Ushbu kichik geologik davrning o‘zidayoq katta atrof tabiiy muhit
o‘zgarishlari sodir bo‘ldi. Iqlimning qurib borishi Er kurrasining shimoliy yarim
pallasida doimiy muzliklarni chekinishiga olib keldi. YAshil o‘rmonlar o‘rnini
dasht va cho‘llar egallay boshladi. Juda ko‘p biologik massa iste’mol qiladigan

---

---

yirik hayvonlar (dinozavr, extiozavr kabilar) o‘rnini kamroq oziqlandigan

maydaroq hayvonlar egallay boshladi. Insonlarning paydo bo‘lishi esa qulay iqlim
sharoitlarida yashovchi barcha «nozik» tabiiy (muhitga itoatgo‘y) turdagi hayvon
va o‘simliklarni yo‘q bo‘lib ketishiga sabab bo‘ldi. YOvvoyi turdagi hayvon va
o‘simliklarning o‘rnini madaniylashgan turlari egalladi. Xullas, geologik nuqtai
nazardan kichik bo‘lgan 1–5 million yillar mobaynida organizmlar noekologik,
tabiiy- evolyusion tarzda o‘zgardi.
XVIII-XX asrlarga kelib esa jamiyat va tabiatda haqiqiy revolyusion, ya’ni
noevolyusion o‘zgarishlar sodir bo‘ldi (3-rasm). Bu holat albatta ilmiy texnika
revolyusiyasining natijasi, deb olimlar tomonidan xulosalanmoqda. CHunki
insoniyat bu davrda ilm va fan yutuqlarini, aksariyat hollarda, tabiat ustidan
«hukmronligini o‘rnatish» uchun xizmat qildirdi. Tabiat va atrof muhitning
hozirgi ekologik holati XXI asrda uning aksini qilishga, ya’ni inson tafakkuri
yutuqlarini tabiiy ob’ektlarni tiklash, saqlash va muhofaza qilishga qaratmoqni
taqazo qiladi. Bu esa ekologik munosabatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi.
Insonlarni o‘rab turgan atrof muhit holatini sog‘lomlashtirish davr talabidir. Aks
holda tabiat, aks sado tariqasida, bizdan o‘chini olmasdan qo‘ymaydi.
Insonlarning tabiatga nisbatan (xoh u ijobiy, xoh u salbiy bo‘lsin) barcha
harakatlari yoki harakatsizliklari atrof muhitni tez o‘zgaruvchan qilib
yubormoqda. Ana shu o‘zgaruvchanlik tabiiy xususiyati nafaqat tabiatda, balki
tirik organizmlar, xususan insonlarda ham o‘z aksini topmoqda.