O’zbekistonda to’liq va samarali bandlik muommosi Reja: Kirish

III. 
Balog‘at yoshiga etmagan ishlovchi o‘smirlar (16 yoshgacha 
bo‘lganlar). 
Mehnat resurslari iqtisodiy faol va iqtisodiy nafaol aholi qatlamlaridan iborat
bo‘ladi.
Iqtisodiy faol aholi qatlami yalpi ishchi kuchini tashkil qiladi. YAlpi ishchi
kuchining miqdor o‘lchami – bu mehnatga layoqatli kishilarining (iehnat
resurslarining) umumiy sonidir.
YAlpi ishchi kuchining sifat o‘lchami esa ularning bilimi, malakasi, mahorati,
ko‘nikmasi va ish tajribasining o‘rtacha ko‘rsatgichlarida mujassamlashadi.
Boshqa resurslar kabi mehnat resurslari ham takror xosil qilib turilishi kerak,
bunga tor va keng ma’noda qarash mumkin.
Ishchi kuchini tor ma’noda takror xosil qilish insonning jismoniy va aqliy
qobiliyatlarini uzluksiz kengaytirilgan tarzda tiklab turish, ularning mehnat
malakasini, umumiy bilimi, kasbiy tayyorgarlik darajasini yangilab va o‘stirib
borish hamda ishchi avlodini tayyorlash kabilarni o‘z ichiga oladigan jarayondir.
Keng ma’noda ishchi kuchini takror xosil qilish esa quyidagilarni anglatadi:

aholining tabiiy harakati, tabiiy o‘sishning umumiy shart-sharoitlari
yaratish;

xodimlarni ishlab chiqarishga jalb qilish va bo‘shatish;

mehnat resurslarini tarmoqlar, sohalar va hududlar o‘rtasida taqsimlash
hamda qayta taqsimlash;

aholining ijtimoiy, ma’naviy va madaniy ehtiyojlarini qondirib borish;

ishchi kuchini to‘liq va samarali bandligini ta’minlash.
Har bir milliy iqtisodiyotning asosiy maqsadlaridan biri to‘liq ish bilan bandlikni
ta’minlash hisoblanadi. “To‘liq bandlik” va “samarali yoki oqilona bandlik”ni
ham taqozo qiladi.
Ish bilan to‘la bandlik mehnatga layoqatli bo‘lgan va ishlashni hohlagan barcha
kishilarning ish bilan ta’minlanganini anglatadi. SHuningdek, ish bilan to‘la
bandlik bir tomondan iqtisodiyotda ishsizlikning tabiiy darajasi mavjud bo‘lishini

---

---

Shamsiddinov N.

inkor etmaydi, boshqa tomondan, bu mehnatga layoqatli barcha kishilarning ishlab
chiqarishga jalb etilish zarurligini anglatmaydi.
Bandlik miqdor o‘lchamda qancha kishi va qancha vaqt ish bilan mashg‘ul
bo‘lishini bildiradi. Sifat jiqatidan esa bu ishlagan vaqt davomida qancha miqdorda
tovar va hizmatlar yaratilishi, ular qanday narxda sotilishi, natijada qancha pul
daromad olinishini bildiradi. To‘liq bandlik belgilangan ish kuni, xaftasi yoki ish
oyi davomida har doim ish bilan mashg‘ul bo‘lishini bildiradi. Agar shu kuni 7
soat, ish xaftasi 5 kun bo‘lsa, bir oyda 22 ish kuni, jami 154 soat (7x22=154)
ishlaganda va shunga tegishli haq olganda to‘liq bandlik mavjud bo‘ladi. Agar
kuniga 5 soat, xaftasiga 4 kun, bir oyda 80 soat ishlansa, to‘liq bo‘lmagan bandlik
kelib chiqadi.
Sifat jihatdan samarali yoki oqilona va samarasiz
bandlik mavjud bo‘ladi. Oqilona bandlik bu yuqori
mehnat unumdorligi va shunga binoan yuqori
daromad keltiradigan va ishlovchining mehnatdan
qoniqishini ta’minlovchi bandlikdir. Samarasiz
bandlik mehnat unumdorligi past, ish haqi kam va
ishlovchi
o‘z
mehnatidan
qoniqmagandagi
bandlikdir. Bunday bandlikda texnologiya yuqori
bo‘lmaydi, malakasi va ish tajribasi kam
kishilarning mehnati talab qilinadi. Oqilona bandlikka misol qilib kampyuter
dasturchisining bandligini olish mumkin. U zamonaviy kompyuterlarda ishlaydi,
uning mehnati maxsus iste’dod va tayyorgarlik talab qiladi va ish haqi ham
boshqalarnikidan ancha yuqori bo‘ladi. Samarasiz bandlikka misol qilib qishloq
xo‘jaligi ishchisi bandligini olish mumkin. Ish bilan samarali bandlik,
xodimlarning o‘z mehnati natijalaridan to‘liq iqtisodiy manfaatdorligining
ta’minlanishi zarurligini anglatadi. Bu o‘z navbatida mehnat resurslarining oqilona
band qilinishini va ulardan foydalanishning intensiv turiga tayanishini taqazo qiladi.
Bandlik mehnat qiluvchi uchun ahamiyatiga qarab birlamchi va ikkilamchi
bandlikka bo‘linadi. Birlamchi bandlik bu asosiy ish bilan, ya’ni daromadning
Bandlik darajasi ishlashga
qobiliyati va ishtiyoqi
bo‘lganlarning qanchasi
amalda ishlab turishlarini
bildiradi.

---

---

Shamsiddinov N.

asosiy qismini beruvchi faoliyat turi bilan band bo‘lishidir. Ikkilamchi bandlik
qo‘shimcha ish bilan, ya’ni qo‘shimcha daromad beruvchi faoliyat bilan band
bo‘lishidir. Ko‘pchilik ishlovchilar birlamchi bandlikka moyil bo‘ladi, u keltirgan
daromad ishlovchini qoniqtirmaganda, u ikkilamchi bandlikka harakat qiladi.
Ikkilamchi bandlik o‘rindoshlik asosida ishlash shaklida ro‘y beradi. Mehnat
bozordagi holatni faqat ish haqi miqdori emas, balki bandlik darajasi ham ifoda
etadi. Bu daraja taklif etilgan mehnatning qanchasi sotilganini bildiradi.
Bandlik darajasi ishlashga qobiliyati va ishtiyoqi bo‘lganlarning qanchasi amalda
ishlab turishlarini bildiradi.
Bandlik darajasi iqtisodiyotda band bo‘lganlarning mehnat resurslariga
nisbatan hisoblanadi. Bunda mehnat qobilyati borlarning hammasi ishlashni
xohlaydi deb taxmin qilinadi. Bandlik darajasi (Bd) ishlovchilarning (I) mehnat
resurslaridagi (Mr) xissasi bo‘lib, foizda ifodalanadi. Bunda Bd=I/Mr•100%. Agar
mehnat resurslari 120 ming, ishlovchilar esa 108 ming bo‘lsa
Bd=(108/120•100%)=90% ga teng bo‘ladi. Bandlik darajasi mamlakatning
iqtisodiy salohiyatiga va iqtisodiyotining ishlab chiqarish imkoniyatiga bog‘liq
bo‘ladi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish yuz

---

---

Shamsiddinov N.

berayotgan sharoitda bandlik yuqori bo‘lib, ya’ni taklif etilgan ish kuchining katta
qismiga talab bildiriladi. Mazkur mamlakatlar uchun mehnatga layoqatli aholining
94%ining band bo‘lishi bandlikning tabiiy darajasi deb qabul qilingan.
Keyns nazariyasiga ko‘ra bandlik darajasi samarali talabning funksiyasidir.
Boshqacha aytganda bandlik yalpi talab miqdoriga bog‘liq. Iste’mol va
investitsion tovarlarga talabning o‘sishi jamiyatning samarali talabini ko‘paytiradi
va shu asosda bandlik tartibga solinadi. Keyns davlat tomondan ijtimoiy
ahamiyatga molik ishlarni (yo‘l qurish, ko‘priklar va boshqa infrastrukturani)
tashkil etish orqali faol aholini ish bilan band qilish masalasini ilgari suradi.
Bandlikni ta’minlashda sotsial-demografik jarayonlarning ahamiyati ham muhim
hisoblanadi. Jumladan, respublikamizda mehnat resurslari nisbatan ko‘p, aholining
tabiy o‘sishi yuqori. Lekin, ular hududlar, tarmoqlar va faoliyat turlari bo‘yicha
notekis taqsimlangan.
YAratilayotgan ish joylari soni mehnatga layoqatli aholining o‘sish
sur’atlaridan birmuncha farq qiladi. Xo‘jalik aloqalarining murakkablashuvi, ishlab
chiqarish tarmoqlarida o‘sish sur’atlarining notekisligi, iqtisodiyotdagi tuzilmaviy
o‘zgarishlar bandlik sohasidagi muammolarni biroz keskinlashtirdi.
Ko‘pincha aholining bilim va malaka darajasi bozor munosabatlarining yuqori
talablariga to‘liq javob beravermaydi. Ayniqsa, yoshlarning ishga layoqatli
qismida ish bilan ta’minlanmaganlar mavjud bo‘lib qoladi.
Bu muammolarning aqilona echimi – kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni, xizmat ko‘rsatish va servis sohasini jadal rivojlantirish hisobidan
yangi ish joylari sonini keskin ko‘paytirish hisoblanadi. Bu yo‘l katta investitsalar
va vaqtni talab qilmaydi.
Respublikada yaqin istiqbolda ish o‘rinlarini tashkil qilishda quyidagi masalalarni
hal qilish muhim o‘rin tutadi:

tarmoq dasturlarini amalga oshirish;

korxonalarni modernizatsiya qilish va texnologik yangilash;

ishlab chiqarishni mahalliylashtirish;

---

---

Shamsiddinov N.


qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlashni chuqurlashtirish;

transport va kommunikatsiya tizimini, ijtimoiy va bozor infratuzilmasini
jadal rivojlantirish;

aholi yashash joylarini obodonlashtirish ishlarini kengaytirish.
Moliyaviy mablag‘lar taqchilligi sharoitida yangi ish joylarini yaratish uchun zarur
resurslarni jalb qilish quyidagi yo‘nalishda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq:

xususiy kapitalni, aholining shaxsiy jamg‘armalarini jalb qilish,
fuqorolarning shaxsiy va oilaviy tadbirkorlik faoliyatini xar tomonlama qo‘llab-
quvvatlash, ularga qonun doirasida ko‘proq erkinliklar berish;

chet el kapitalini jalb qilish, uning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun
sharoit yaratib (huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqalar) borish;

faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarning yangi ish joylarini yaratishga
qaratilgan mablag‘lari jamg‘arilgan qismini ko‘paytirishni xar tomonlama qo‘llab-
quvvatlash ;

sermehnat soxalarni kengaytirish va qo‘shimcha ish joylarini yaratish
uchun uzoq muddatli kredit mablag‘larini ko‘paytirish;

shaxsiy mablag‘lar hisobiga yoshlarning oliy va o‘rta mahsus ta’lim
olish imkoniyatlarini kengaytirish, qayta tayyorlash va malakasini oshirish o‘quv
maskanlari tarmog‘ini kengaytirish.
Aholi bandligini ta’minlash orqali mehnatning qo‘llanish doirasi kengayadi, tovar
ishlab chivarish va xizmat ko‘rsatish hajmi ko‘payadi, kishilarning turmush
darajasi ko‘tariladi, jamiyatdagi ijtimoiy tanglik yumshatiladi.

---

---

Shamsiddinov N.