O`zbekistonni rivojlantirish strategiyasi. Fuqarolik jamiyati asoslari

Demokratik isloxotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda oliy majlis palatalari, siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirish

83. 
    Sud xokimiyatining chinakam mustakilligini ta’minlash, sudlarning nufo`zini oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish.
    

Sudyalar mustadilligi tamoyili «Sudlar to`g`risida»gi qonun, Jinoyat-protsessual kodeksi, Fuqarolik-protsessual kodekslarida o`z ifodasini topgan. Kayd etish kerakki, sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yul duyilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofid javobgarlikka sabab buladi. Xech kim sudyalar va xalq maslaxdtchilariga tazyik o`tkazish va ma’lum bir ish danday x,al dilinishi lozimligi buyicha kursatma berish xududiga ega emas. Ishning xolisona kurib chidilishiga tusdinlik dilish yodi nodonuniy daror chidarishga erishish madsadida sudyalar va xalq maslaxatchilariga dar danday ta’sir o`tkazish jinoiy javobgarlikka sabab buladi.

O`zbekiston Respublikasida sudyalar mavqeini oshirish buyicha sudya lavozimida bulishning ilk marotaba besh yillik, keyin un yillik muddatini va shundan sung mud- datsiz davrini belgilash xdmda sud raislarining sudyalarga nisbatan intizomiy ish do`zgatishga oid vakolatini tugatish nazarda tutiladi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O`zbekiston Respublikasi sud tizimi to`zilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samara- dorligini oshirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi PF 4966-son Farmoniga kura, amaldagi sud kotibi lavozimi tugatilib, sudlarning to`zilmalariga sudya katta yordamchisi, sudya yordamchisi lavozimlarining kiritilishi kelgusida sudyalarni odil sudlov bilan bevosita boglid bulmagan vazifalardan ozod dilishga xdmda sudyalar zaxirasining shakllanishiga xizmat qiladi.

Sud xokimiyati - sud tomonidan protsessual koidalarga qat`iy amal kilgan xolda, protsessual va moddiy xuquqni qullash orqali o`zining kompetensiyasiga tegishli bulgan ishlarni xal etish uchun berilgan xokimiyat vakolatidir.

Sudyalarga g`ayriqonuniy tarzda ta’sir o`tkazishga yul qo`ymaslik buyicha ta’sirchan choralar kurish. Utgan yillar davomida sud-xuquq tizimini tubdan islox qilish, jamiyatni demokratlashtirishning tarkibiy kismi sifa- tida sudlarning xolisligi va mustakilligini mustaxkamlash, sudni xokimiyatning xolis, mustakil tarmogi sifatida mustaxkamlash, qonun ustuvorligini, inson xuquq va erkinliklari ishonchli ximoyalanishini ta’minlash buyicha izchil ishlar amalga oshirildi.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasidan kelib chiqqan xolda, «Sudlar t)chrisida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 4-moddasida sudyalarning mustakilligi, ularning fakat qonunga buysunishi, sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yul kuyilmasligi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bulishi belgilab qo`yildii. Ushbu xuquq O`zbekiston kushilgan Inson xuquqlari umumjaxon deklaratsiyasining 10- moddasida va xalxaro xuquqning boshxa xujjatlarida xam mustaxkamlangan.

Bundan tashqari, sudyaga nisbatan jinoyat ishi fakat O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan qo`zgatilishi mumkin. Sudya O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining yoki O`zbekiston Respublikasi Oliy xujalik sudi Plenumining roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, xibsga olinishi mumkin emas.

Sudyalar mustakilligining asosiy kafolatlari «Sudlar to`g`risida»gi Qonunda mustaxkamlangan. Krnunning 67-moddasiga binoan:

ularni qonunda belgilangan tartibda sudyalikka saylash, tayinlash va sudyalik- dan ozod qilish;

ularning daxlsizligi;

qaror chikarish chogida sudyalar maslaxatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni talab etishning takiklanishi;

sudga xurmatsizlik yoki muayyan ishlarni xal qilishga aralashganlik, sudyalar daxlsizligini bo`zganlik uchun javobgarlik;

sudyaga davlat xisobidan uning yuksak makomiga munosib moddiy va ijtimoiy ta’minot berish ta’minlanadi.

SHuningdek, ushbu Qonunning 69-moddasiga muvofiq sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga aralashishga yo`l quyilmaydi.

Sudlarni yanada ixtisoslashtirish, sud apparatini mustaxkamlash. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda sud-xuquq soxasida amalga oshirilgan isloxotlar sud xokimiyatining fuqarolarning xuquq va qonuniy manfaatlarini ximoya qilish borasidagi roli va axamiyatini oshirishga xizmat kildi. Sud tizimining demokratik asoslarini islox qilish va yanada chukurlashtirish, sud ishlarining adolatli va o`z vaqtida kurib chiqilishini ta’minlash, fuqarolarning shaxeiy, siyosiy, iktisodiy, ijtimoiy xuquq va erkinliklarini ximoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish xamda sudlarning ixtisoslashuvini amalga oshirishga karatilgan normativ-xuquqiy baza yaratildi.

Xususan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 14 avgustdagi «O`zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to`g`risida»gi PF-2682-son Farmoniga muvofiq 2001 yilning 1 yanvaridan boshlab mavjud umumiy yurisdiksiya sudlari negizida Korakalpogiston Respublikasi fuqarolik ishlari buyicha Oliy sudi, viloyatlar, Toshkent shaxar va tumanlararo fuqarolik ishlari buyicha sudlari xamda Korakalnogiston Respublikasi jinoyat ishlari buyicha Oliy sudi, viloyatlar, Toshkent shaxar va tuman (shaxar) jinoyat ishlari buyicha sudlari tashkil kilindi.

Umumiy yurisdiksiya sudlarining faoliyatini yanada takomillashtirish, fuka- rolarning xuquq va erkinliklarini sud orqali ximoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 20 fevraldagi «Umumiy yurisdiksiya sudlarining ayrimlarini tugatish va kayta tashkil etish to`g`risida»gi PF-3400-son Farmoni qabul kilinib, umumiy yurisdiksiya sudlarining to`zilmasi, Korakalpogiston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari buyicha oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari buyicha viloyatlar xamda Toshkent shaxar sudlari, fuqarolik ishlari buyicha tumanlararo, tuman (shaxar) sudlari, jinoyat ishlari buyicha tuman (shaxar) sudlarining yangilangan to`zilishi tasdiklandi.

Bu, o`z navbatida, kelgusida fuqarolar va tashkilotlarning bo`zilgan xuquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarining ixtisoslashtirilgan sudlar tomonidan ximoya qilinishiga, ularni odil sudlovga bulgan xuquqlaridan foydalanishda kulayliklar yaratilishiga, sud xokimiyatining chinakam mustakilligini ta’minlash, sudning nufo`zini yanada oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirishga xizmat qiladi.

Qisqacha aytganda, Davlat dasturida nazarda tutilgan tadbirlarning amalga oshirilishi sudyalarning mustaxilligi va begarazligini ta’minlash barobarida fuqarolarning xuquq va erkinliklari xamda ularning va yuridik shaxslarning qonuniy manfaatlarini sud tartibida ximoya qilish kafolatlarini kuchaytiradi, odil sudlovni amalga oshirishdan ko`zlangan maqsadlarga erishish imkoniyatlarini kengaytiradi.

«Xabeas korpus» institutini qo`llash soxasini kengaytirish, tergov ustidan sud nazoratini kuchaytirish. «Xabeas korpus akt» - yuridik koidasi dastlab XV asrda Buyuk Britaniyada paydo bulgan bulib, keyinchalik o`z tarrakkiyoti jarayonida Angliya Parlamenta tomonidan 1679 yil 26 mayda qabul qilingan qonunda mustaxkamlab kuyilgan. SHuni aytish kerakki, «Xabeas korpus» instituta inson xuquqi bilan boglik qator xalqaroo xuquqiy xujjatlarda xam o`z aksini topgan. Xususan, 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan Inson xuquqlari umumjaxon deklaratsiyasining 8-moddasida «xar bir inson unga Konstitutsiya yoki qonun orqali berilgan asosiy xuquqlari bo`zilgan xollarda nufo`zli milliy sudlar tomonidan bu xuquqlarning samarali tiklanishi xuquqiga ega» ekanligi mustaxkamlab kuyilgan.

«Xabeas korpus» institutining O`zbekiston Respublikasi jinoyatlarni kurib chiqish protsessiga boskichma-boskich joriy qilinishi sudga kadar ish yuritishda fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustaxkamlab kuyilgan xuquq va erkinliklari daxleiz- ligini, ulardan sud qarorisiz maxrum qilishga yoki ularni cheklab kuyishga xech kim xakli emasligini mustaxkamlovchi konstitutsiyaviy prinsipni tulik amalga oshirish imkonini beradi.

Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish borasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ishlar e’tiborga loyiq. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 2 avgustdagi «Sud tizimi xodimlarini ijtimoiy muxofaza qilishni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to`g`risida»gi Farmoni, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2012 yil 10 dekabrdagi «Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 346-son Kdrori qabul qilinishi sud ishlarini yuritish tezkorligini oshirish uchun sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy etishda muxim kadam buldi. SHuningdek, 2013 yildan boshlab xujalik sudlariga xamda 2015 yildan e’tiboran fuqarolik sudla- riga murojaat va unga ilova kilinadigan xujjatlarni axborot tizimi orqali elektron shaklda tavdim etish imkoniyati yaratildi.

2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi buyicha Xarakatlar strategiyasini «Xalq bilan mulokot va inson manfaat- lari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturida xam 2017 yil 3-chorakda sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya exnologiyalarini joriy qilish buyicha kuyidagi ishlar amalga oshirilishi belgilab berildi:

Sudyalar urtasida ishlarni avtomatik ravishda taqsimlash tartibini joriy qilish. Bu, o`z navbatida, ishlarning sudyalar urtasida teng va xolisona aksimlanishi, ayni paytda ushbu ishga muayyan vaktini sarflovchi sud raisining vaktini tejash imko- nini beradi. Ushbu tizim ayni vaktda Fuqarolik ishlari buyicha Toshkent viloyati Zangiota tumanlararo sudida yulga kuyilgan bulib, o`zining ijobiy samarasini bermokda. Oldimizda turgan asosiy vazifalardan biri esa ushbu tizimni respublikamiz mikyosida yulga kuyishdan iborat.

Sudlarda o`z vaqtida elektron tarzda axborot almashuvini ta’minlovchi korporativ alokani joriy etish, sud faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimini kiri- tish. Sunggi yillarda fuqarolik va xujalik sudlariga axborot tizimi orqali elektron shaklda murojaat qilish va xujalik sudlari majlislarida videokonferensaloka rejimi- da ishtirok etish imkoni yaratilgani kuvonarli xolat xisoblanadi.

Pekin zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalarining shiddat bilan rivojlanayotgani xamda sudlarda ish xajmining yukoriligi sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimini yanda keng joriy etishni talab etmokda. Bu xolatda sudga murojaat kelib tushganidan toki xujjat buyicha qaror qabul kilinib ijroga etib borguncha bulgan barcha boskichlarni avtomatlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu esa sudlarda elektron tarzda axborot almashuvini ta’minlovchi korporativ alokani joriy etish orqali amalga oshiriladi.

Sud qarorlarining axborot-xuquqiy elektron bazasini yuritish, shaxsiy xayot daxlsizligini ta’minlagan xolda va sud ishtirokchilarining roziligi bilan barcha sud qarorlarini chop etish tartibini joriy qilish (yopik sud jarayonida kurib chikilgan ishlardan tashkari). Ushbu ishlar, tabiiyki, barcha sud qarorlarining elektron bazasi shakllanishiga, yillar davomida uning tulik saklanishiga, shaxsiy xayot daxlsizligini ta’minlagan xolda va sud ishtirokchilarining roziligi bilan sud qarorlarining chop etilishi esa axolining sud qarorlari bilan tanishib borishida, ularning xuquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirishda, turli qonun bo`zilish xolatlarining oldini olishda, ayniksa, juda katta axamiyatga egadir.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida»gi PF—4947-son farmoni bilan tasdikdangan «2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi buyicha Harakatlar strategiyasi» xdmda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O`zbekiston Respublikasi sud tizimi to`zilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samara- dorligini oshirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi PF^4966-son Farmonida belgilan- gan vazifalar buyicha kelgusida sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish:

sudlar faoliyatining ochikdigi va shaffofligini ta’minlaydi;

sudlarda elektron xujjatlar aylanishini tezlashtiradi;

sudlar faoliyati to`g`risidagi axborotlarni tuplash, ishlash, tizimlashtirish va ularning saklanishini ta’minlaydi;

fuqarolar va tashkilotlarning elektron vositalar orqali sudga murojaat qilish imkoniyatini yaratib, ular ga ortikcha xarajatlar sarflashning oldini oladi;

elektron vositalar orqali sud muxokamasi katnashchilarini xabardor qilish va ularga sud xujjatlarini xamda boshka xat-xabarlarni yuborish imkoniyatini yaratadi;

sud ishi yurituvi bilan boglik pochta xarajatlari va boshka xarajatlarni qisqartiradi;

sud ishi yurituvini elektron shaklda olib borish sud qarorlari va boshka kerakli xujjatlarni darxol qabul qilish yoki o`zatish imkonini beradi,

shuningdek, sudlarda kogozsiz xujjat aylanishini joriy etishga olib keladi.

sud ishi yurituvida elektron arxivlash tizimini yulga kuyish imkonini beradi.

Xulosa qilib aytganda, sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish nafakat sud organlari faoliyati samaradorligining oshi- shiga, balki O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan odil sudlovning oshkoraligi va xdmma uchun ochikligi prinsiplarini xamda sud xokimiyati faoliyatining ochikligini amalda ta’minlashga, fuqarolarning sudlar tomonidan qabul qilingan qarorlar xakidagi axborotlardan xabardor bulib borishiga, ularning xuquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlari qisqa muddatlarda sudlar tomonidan ximoya qilinishini ta’minlashga xizmat qiladi.

84. 
    Fuqarolarning xuquq va erkinliklarini ishonchli ximoya qilish kafolatlarini taminlash.
    

Fuqarolarning murojaatlarini o`z vaqtida xal etish, murojaatlarni kurib chiqishda sansalorlik, rasmiyatchilik va befarq munosabatda bulish xolatlariga yul quyganlik uchun javobgarlikning mukarrarligini ta`minlash, shuningdek, bo`zilgan xuquqlarni tiklashning barcha zarur choralarini kurish. Bugungi kunda olib borilayotgan isloxotlarning samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning xar tomonlama va jadal rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish xamda xayotning barcha soxalarini liberallashtirish buyicha ustuvor yo`nalishlarni amalga oshirish borasida salmokdi sa’y-xarakatlar olib borilmokda.

Ushbu xarakatlarning muxim yo`nalishi sifatida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tashabbusi bilan 2017 yil yurtimizda «Xalq bilan mulokot va inson manfaatlari yili» deb e’lon kilindi va ushbu yilning asosiy maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan xolda, davlat organlarining fuqarolar bilan o`zaro munosabatlari yo`zasidan yondashuvni tubdan kayta kurib chitsish zarurligi ta’kidlab o`tildi.

Shu urinda aytish joizki, utgan yilning 24 sentyabridan boshlab dastlab Bosh vazir, keyinchalik O`zbekiston Respublikasi Prezidenta virtual qabulxonasi faoliyat kursatib kelmoqda.

Chunki, qisqa davr ichida mamlakatimiz xududining eng olis joylaridan tortib, poytaxtimiz Toshkent shaxrigacha turli-tuman masalalarda yigilib kolgan muammolar tezkorlik bilan xal etilmokda. Fikrimizni kuyidagi rakamlar xam tasdikdaydi, xususan, 2017 yilning 20 fevraliga kadar Virtual qabulxonaga jami 509122 ta murojaat qilingan va bugungi kunda ushbu murojaatlardan 436408 tasi kurib chikilgan.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28 dekabrda qabul kilgan «Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doyr chora-tadbirlar to`g`risida»gi farmoni ana shunday masalalarni xal etishning zamonaviy usullarini xayotimizga tatbik etishni nazarda tutishi bilan axamiyatli.

Shu maqsadda farmon bilan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonasi, Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxrida, shuningdek, xar bir tuman va shaxarda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari va O`zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi tashkil etilishi belgilab qo`yildi.

Ta’kidlash lozimki, bu axolining eng dolzarb muammolarini xal etish imkonini beradi, davlat xokimiyati va boiщaruvi, xujalik boshkaruvi organlari, barcha daraja- dagi xokimliklar bilan fuqarolar urtasidagi xamkorlikning samarali mexanizmini yaratishga asos buladi. Fuqarolarning xuquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatla- rini tulakonli ximoya etish imkoniyatlari kengayadi. Murojaatlar bilan ishlash sifati yangi boskichga kutariladi. Murojaatlarni e’tiborsiz koldirish, ularning «yukolib» kolishi, sansalorlik, murojaatni kuyi idoralarga kaytarib yuborish va boshka shu kabi xolatlarning oldi olinadi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yilning 7 fevralidagi «O`zbekiston Res- publikasini yanada rivojlantirish buyicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida»gi PF^4-947- son Farmoni bilan tasdiklangan «2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi buyicha Harakatlar strategiyasini «Xalq bilan mulokot va inson manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturida xam fuqarolarning murojaatlariga katta e’ti- bor karatilgan bulib, ushbu masala buyicha kuyidagi vazifalar belgilangan: