37
4.
Farg‘ona voqealari. 1989-yil o‘rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy
hayotidagi o‘zgarishlar.
Ma’lumki, XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib sovet tuzumi parchalanishi
arafasida
mamlakatdagi
inqirozli
vaziyat
millatlararo
munosabatlarning
keskinlashuvida ham o‘z aksini topdi. Chunki uzoq yillar davomida ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy, madaniy sohalarda to‘planib qolgan muammolar millatlararo
munosabatlarga ta’sir etmasdan qolmadi. Bunday nizolar O‘zbekistonni ham chetlab
o‘tmadi. 1989-yil may-iyun oylarida Farg‘ona viloyatidagi millatlararo mojarolar
respublikadagi siyosiy vaziyatning keskin tus olishiga olib keldi. Respublikaning
o‘sha paytdagi O‘zbekiston kompartiyasining sobiq birinchi kotibi Rafiq Nishonov
boshchiligidagi siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to‘g‘ri
baholay olmagani uchun yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to‘qnashuvlar
sodir bo‘la boshladi.
Shu narsa ayonki, deya yozadi Birinchi Prezident Islom Karimov “...o‘shanda
barcha voqealarning ildizi - Farg‘ona vodiysida yashayotgan aholining og‘ir
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan chambarchas bog‘liq edi. Yuzaga kelgan qaltis
vaziyatni bartaraf etish uchun, eng avvalo, viloyatda, umuman, vodiy viloyatlarida
yangi ish o‘rinlarini yaratish, bir so‘z bilan aytganda, odamlarga ta’minot va daromad
manbayini topib berish zarur edi. 1989-yilning iyul oyiga qadar Farg‘ona viloyati
aholisining hayot darajasini oshirish, mehnatga yaroqli aholining bandligini
ta’minlash bo‘yicha maxsus dastur ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amalga
oshirildi. 1989-yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o‘rtasida bo‘lgan bezorilik
millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o‘rtasida) to‘qnashuvni keltirib
chiqardi va bu mojaro Farg‘ona vodiysida ommaviy tus oladi. O‘sha davrdagi
respublikaning rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to‘g‘ri baholay
olmadi. Natijada oddiy mojaro Farg‘ona, Marg‘ilon, Toshloq, Qo‘qon, Andijon,
Namangan, Toshkent viloyatida aholining, ayniqsa, yoshlarning ommaviy
chiqishlariga aylanib ketdi va millatlararo to‘qnashuvlarda namoyon bo‘ldi.
Mamlakatimizga rahbar etib saylangan Islom Karimov hokimiyat tepasiga
kelgach, eng avvalo, mamlakatda tartib o‘rnatishga kirishdi. O‘zbekistonning turli
mintaqalaridan chiqqan etnik nizolar va ijtimoiy tanglik o‘choqlari shaxsan Prezident
ishtirokida bartaraf etildi” Rahbar nafaqat siyosatchi bo‘lishi, balki dastlab uning
irodali, qo‘rqmas shaxs sifatida shakllanganligi ham e’tiborlidir.
1989-
yilning 23-iyunida Islom Karimov mamlakat rahbari bo‘lib saylangan
kunining ertasigayoq, ya’ni 24 iyun kuni Ministrlar Sovetida Farg‘ona voqealariga
bag‘ishlangan katta majlis o‘tkazadi. Mazkur majlisdagi chiqishida yangi rahbar
siyosiy yetakchiga xos barcha fazilatlarini namoyon etadi. Islom Karimov davlat
rahbari sifatida masalani keskin qo‘yadi: “Biz bundan buyon eskicha yasholmaymiz
va bunday yashashga zamonning o‘zi yo‘l qo‘ymaydi” deya ta’kidlaydi.
Ertasigayoq respublika rahbari janjal-to‘polonlar ichida qolib ketgan
Farg‘onaga boradi. Lovillab yonayotgan uylar, tahlika va sarosimaga tushgan shahar
va qishloqlar, qahr-g‘azabga to‘lgan odamlarning ichiga dadil kirib boradi. Ular bilan
chin dildan, hech narsani yashirmasdan ochiq gaplashadi. Bu insonlarning shu vaqtga
38
qadar hech kim eshitmagan ohu nolalarini tinglab, o‘zining yurakdan chiqqan
samimiy va haqqoniy so‘zlari bilan bamisoli ularning qalbidagi yaralariga malham
qo‘ygandek bo‘ladi.
Ammo voqelar qaltis tus olgan kezlarda Farg‘ona fojialari haqida respublika
matbuotida va boshqa ommaviy axborot vositalarida to‘g‘ri ma’lumot berilmaganligi,
bu mojarolarning kelib chiqishida, asosan, “mahalliy aholi aybdor” deb bir
tomonlama va noxolis baholanishi vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Ta’kidlash joizki,
1989-yil 11-iyunda Toshkent shahrida ishlayotgan va o‘qiyotgan farg‘onalik
yoshlardan yuzga yaqini ommaviy axborot vositalarining voqealarga munosabati
haqida bir qator to‘g‘ri talablarni qo‘yadilar. Bunday ommaviy chiqishlarga,
kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlarga “ko‘nikmagan” mustabid tuzum
siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashlaydi.
1989-
yil 8-iyunda Qo‘qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari
tomonidan o‘qqa tutildi, natijada 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok
bo‘ladi (ularning ko‘pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig‘i esa yarador qilinadi.
Umuman 3-12-iyun kunlari Farg‘ona viloyatida bo‘lgan millatlararo to‘qnashuvlar va
ularning harbiylar tomonidan o‘qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bo‘lgan, 1009
kishi jarohatlangan va 650 xonadonga o‘t qo‘yilib, vayron qilingan.
Voqealaming keng miqyos va fojiali tus olganligi sababli sovet va ma’muriy
organlar tomonidan mesxeti turklarini Farg‘onadagi harbiy qism poligonidagi lagerga
hamda Tojikistonning Leninobod (hozirgi Sug‘d viloyati) viloyati Asht tumanidagi
Novgarzon posyolkasiga shoshilinch ko‘chiriladi. Minglab odamlarni bunday
lagerlarda uzoq saqlab bo‘lmas edi. Shuning uchun 16.282 kishi Farg‘ona viloyatidan
Rossiyaning Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod va Voronej viloyatlariga ko‘chirib
olib borib joylashtiriladi. Zero, o‘zbek xalqining vijdoni pok. Farg‘ona voqealari
o‘zbek xalqining irodasi bilan sodir bo‘lmadi. Bu voqealarga tuturuqsiz va g‘arazli
maqsadlarni ko‘zlab, kim qanday bo‘yoq bermasin, tarix, albatta, o‘zining adolatli
hukmini chiqaradi. Baynalminalchilik, mehmondo‘stlik, yaxshilik, qalb saxovati
hamisha o‘zbek xalqiga xos fazilat bo‘lib keldi. Ma’muriy buyruqbozlik tizimi,
kadrlar siyosati, qatag‘onlar, sanoat, elektroenergetika, mashinasozlik, asbobsozlik,
irrigatsiya, melioratsiya, qo‘riq va bo‘z yerlar, ijtimoiy hayot, madaniy hayot, fan,
adabiyot va san’at, ta’lim-tarbiya, “qayta qurish”, “paxta ishi”, paxta yakka hokimligi,
ekologik muammolar.
Respublika rahbarining bunday qat’iyati asossiz ta’na va bo‘xtonlardan
ezilgan, turli tahdidlar oqibatida tahlikaga tushgan xalqning ruhini ko‘tardi. Islom
Karimov qonli voqealar haqidagi haqqoniy fikrlari bilan xalqimiz sha’niga otilgan
malomat toshlari butunlay bo‘hton ekanligini isbotlaydi. Ayni paytda vahshiylik
qilgan, odam o‘ldirgan, tartibsizliklarni keltirib chiqargan, uylarga o‘t qo‘ygan,
transport vositalarni yoqib yuborgan kimsalar o‘zbek millatiga mansub emasligini,
ularning hammasi ataylab tashkil etilganini markazdagi minbarlardan turib jasurlik
bilan aytadi.
Davlat rahbari o‘sha davrdayoq Farg‘ona voqealarining tub sabablari quyidagi
masalalar bilan bog‘liqligini asoslab bergan edi va bu sabablar Islom Karimovning
|