O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Yerning tuzilishi va evolutsiyasi
Yerning radiusi 6300 km. Massasi 6²¹tonna , zichligi 5,5 g/sm³. quyosh atrofidaaylanishi sekundiga30 km. Yerning sirtida:
1. Litosfera qattiq qobiq qatlam bo’lib, uning qalinligi 1-80 km gateng
2. Undan so’ng 2900 km chuqurlikkacha mantiya qatlami bor
3. Yerning markaziy qismini yadro tashkil qiladi.
Litosferaning oxiri va mantiyaning boshlang’ich qismida harorat 1000⁰gacha bo’ladi. Yerning qobiqqatlami bizni yadrodagi issiqdan saqlab turadi.
Yerning yuzasini atmosfera o’rab turadi. Atmosferaning og’irligi 5300000 mlrd. t. bo’lib azot vakisloroddan iborat. Atmosferaning o’zi:
1. troposferadan (9-17km gacha) ya’ni ob-havo fabrikasi ham deb ataladi.
2. stratosferadan (55 km balandlikkacha) ya’ni ob-havo omborxonasi
3. ionasferadan (quyosh nuridan zaryadlangan zarrachalardan tashkil topgan va800-1000 kmbalanflikda joylashgan siyrak havo qatlamidan iborat.
Ionosfera yerni harhil zarrali kosmik nurlardan saqlaydi. Tekshirishlardan ma’lum bo’lishicha yerningqutblari almashgan bo’lib, qachonlardir Antarktida yam-yashil bo’lgan ekan. Antarktidadagi abadiymuzlik 100 ming yil ilgari buyuk muzlash davrida paydo bo’lgan.
XIX asrda geologiyada Yer rivojlanishining ikki konsepsiyasi shakllanadi:
1. “sakrash” (Jorj Kyuvenning “Halokat nazariyasi”)
2. million yillar davomida bir tekisda ma’lum yo’nalish bo’yicha oz-ozdan bo’lgan o’zgarishlar kata natijalarga olib kelishi.
XX asrdagi fizika fanining yutuqlari yerning paydo bo’lishi haqidagiko’p ma’lumotlarnioydinlashtirdi.1908 yilda irland olimi D. Djoli radiaktivlikning geologic haqidagi ma’ruzasi katta shov-shuvga sababbo’ldi, ya’ni radiaktiv elementlar chiqargan issiqlik miqdori erigan magma va vulqonlar otilishi. Yerqatlamidagi o’zgarishlar va tog’lar paydo bo’lishini tushuntirib berish uchun to’liq yetarlidir. D. Djolinuqtai nazaricha, yerning elementi – atom qat’iy aniq muddatga atomligicha turadi va shu muddatdanso’ng to’kilib, nurab parchalanadi.
1909 yilda rus olimi V.I. Vernadskiy bioximyaga – yer atomlari tarixi va uning fizik ximikevolutsiyasi haqidagi fanga asos soldi. Yer sirti tep-tekis emas. U gadir-budirlikdan iborat. Uning engbaland joyi Himoloy tog’idagi Jomolugma cho’qqisifir, eng past joyi Tinch okeanidagi Marianchuqurligidir. Quruqlik yer sirtining 1/3 qismini egallaydi.