O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Galaktikaning tuzilishi va evolutsiyasi.
Shoir so’raydi: “Agarda yulduzlar nur sochib turar – bu kimgadir kerak, axir?”. Biz bilamizki quyoshbizning yashashimiz uchun zarur bo’lgan energiyani beradi. Galaktikalar nimaga kerak? Galaktikalarham quyosh ham bizni energiya bilan taminlay olmas ekan. Astranomik kuzatuvlar ko’rsaradiki,gaktikalarni yadrosida uzliksiz vodorod oqishi kuzatiladi. Shunday qilib galaktikalarni yadrosi
koinotning asosiy qurilish materiali – vodorod ishlab chiqarish fabrikasi hisoblanadi. Atomningyadrosida bir praton va orbitasida bir elektroddan iborat bo’lgan vodorod eng oddiy “g’isht”hisoblanadi, unda yulduzlarning orasida atom reaksiyalari jarayonida ancha murakkab atomlar xosilbo’ladi. Galaktikalarning xosil bo’lishi va tuzilishi masalasi koinotning kelib chiqishi to’g’risidagi muhimsavol. Uni faqat kosmologiya fani emas balki – kosmologiya kosmik tanachalarning rivojlanishi va kelibchiqishini o’rganadigan fan sohasi hamdir.Bizning galaktikamizga yaqin bo’lgan – “Andromedlar butunligi: buning Shunday deb atalishiga sababaynan Andromedlar yulduzligida 1917 yilda birinchi galaktikadan tashqari obyekt ochildi. Uningboshqa galaktikaga tegishli ekanligi 1923 yilda E. Xabbl tomonidan isbotlandi, keyinroq boshqa tumanliklardaham yulduzlar ham aniqlangan.1963 yilda kvazarlar (kvaziyulduz radiomanbalari) – galaktikalar yorug’ligidan yuz marta katta yorug’lukka va o’lchamidan bir necha o’n marta kichik bo’lgan , Koinotdagi nurlanishni eng kuchlimanbalari kashf qilindi. Kvazarlar yangi galaktikalar yadrolari bo’lishi mumkin va demakkigalaktikalar xosil bo’lishi hozirda ham davom etmoqda degan taxmin mavjud.
Yulduzlar tuzilishi va evolutsiyasi.
Osmon jismlarining paydo bo’lishi (quyosh, oy, planetalar, yulduzlar) haqida ikkita asosiy konsepsiyamavjud.
1. Fransuz matematigi va fizigi Per Laplas va nemis filosofi I. Kant tomonidan ilgari surilganquyosh sistemasining paydo bo’lish modeliga asoslangan, ya’ni yulduzlar va planetalar sochilgankosmik changlardan asta-sekin yig’ilib to’planishdan xosil bo’lgandir.
2. V. Ambarsumyan tomonidan ilgari surilgan gipotezada, ya’ni galaktika, yulduzlar va planetalarsistemasi katta portlashdan so’ng olamning kengayishi sababli xosil bo’lgandir. Giperonlargalaktikaning yadrosida joylashgandir degan gipotezani aytgan.
Tabiatshunoslikning rivojlanishi bu ikkita konsepsiyadan qaysi biri xaqiqatga yaqinligini xal qiladi.Astranomiyaning yuksalishi, olamning kengayishi modelini bir necha qiyin dalillarga to’qnash keldi vaoqibatda astranomiyaning rivojiga ta’sir ko’rsatdi. Katta cheksizlik nuqtasidan, katta portlashdan keyin uchgan jismlarning parchalari bir-birining tortishishi kuchlari evaziga bir – biriga ta’sir ko’rsatadi vaoqibatda uning tezligi pasayishi kerak bo’ladi. Lekin to’xtash uchun borliqning butun massasiyetmaydi. Bu fikrdan kelib chiqqan holda 1939 yilda borliqning 9/10 massasini tashkil etuvchiko’rinmas “qora teshiklar” haqidagi gipoteza nazariyasi paydo bo’ldi.“Qora teshiklar” haqida nima deyish mumkin? Agar jismlarning ba’zi massasi uncha katta bo’lmagansig’imga to’g’ri kelib qolsa o’zining bosimi ta’sirida siqila boshlaydi. Bunda gravitatsion kollapsjarayoni vujudga keladi. Bosim ta’sirida og’irlik konsentratsiyasi oshadi va u shu darajaga yetadiki unikuchini yengish uchun xatto yorug’lik tezlikidan ham katta tezlik kerak bo’ladi. Borliqning qorateshiklarida vaqt sekinlashadi. Agar bosim shu tarzda davom etsa biroz vaqt o’tgandan keyin so’nmasyadro reaksiyasi sodir bo’ladi. Bosim to’xtaydi va keyin antikollapsimon portlash sodir bo’ladi va natijada qora teshiklar oq teshiklarga aylanadi.
Demak, qora teshiklar gallaktikalarning yadrosida joylashadi va yuksak energiya manbai bo’libxizmat ko’rsatadi.