O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

HAYOT TUSHUNCHASINING TA’RIFI
Hayot va uning paydobo`lishi eng aktual, shu bilan birga eng qiyin problemalardan biridir. Buproblemalarnn ijobiy hal qilish uchun avvalo, hayot o`zi nima? degan muammoni hal etish zarur.Ilmiy kommunizm asoschilaridan biri FridrixEngels birnnchi marta hayot problemasiga ilmiytomondan yondashgan. U XIX asrning ikkinchi yarmida tibbiyot fanlarida to`plangan yutuqlarnie’tiborga olib, o`zining «Tabiat dialiktikasi» hamda «Anti-Dyuring» degan asarlarida hayotningmohiyati va paydobo`lishi haqida ajoyib fikrlarni bayon etgan. Engelsning qayd qilishicha, hayot tirikmateriya harakatining alohida formasidir. Tirik materiyaning sifat jihatdan o`ziga xosligi shundaniboratki, u oqsillardan tuzilgan bo`lib, atrofni o`rab olgan tabiat bilan m oddalar almashinuvi orqali doim munosabatda bo`lib turadi. Qayd qilinganlarni e’tiborga olib, «Tabiat dialektikasi» asarida Engelshayotga quyidagicha ta’rif bergan: «Hayot — oqsil jismlarning yashash usulidir, ularni qurshagantashqi tabiat bilan bo`ladigan to`xtovsiz moddalar almashinuvi bu usulning muhum momentidir, zeromazkur almashinuv to`xtashi bilan hayot ham to`xtaydi, bu esa oqsilning` buzilishiga olib keladi».
Hayotga berilgan ikkinchi ta`rifda tirik tabiatning o`z-o`zini yangilash jarayoniga e’tibor berilgan.«Hayot — oqsil jismlarning yashash usulidir. Bu yashash usuli esa o`z mohiyati bilan mazkurjismlaring himiyaviy tarkibiy qismlarining doimoo`z-o`zini yangilab turnshidan iborat». Engelshayotga bergan ta’rifi ing uch tamonini ta’kidlab o`tish kerak. Bular birinchldan, o`lik tabiatdan farqqilib, hayot oqsil jismlar bilan uzviy bog`liq, ikkinchidan, hayot doimiy sodir bo`ladigan moddalaralmashnnuvi jarayoni, o`z-o`zini yangilash jarayoni bilan va nihoyat, uchinchidan. hayot oqsil jismlartashqi muhit bilan doimo al oqada, bog`liq ekanligidir. Aks holda moddalar almashnnuvi to`xtab,oqsillar parchalanishi yuz beradi. Bu tarif 80 yil ilgari berilgan edi Bu davr ichida biologiya faniyanada rivojlandi. Keyingi yigirma yil mobaynida ayniqsa himiya, bioxmiya, biofizika, ekologiya,genetika va boshqa tabiy fanlar sohasida ulkan yutuqlarga erishildi.Oqibatda hayot problemasi turlisohada ishlayotgan olimlar doqqat-etibornini tobora o`ziga torta boshladi. Hayot va uning paydobo`lishi to`g`risida fizik Dj. Bernal1, bioximik G. Steynman, ximik M Kalvin, geolog M. Rutten hamdaorganik ximiya sohasida ishlayotgan S. Foks va K. Dozelarning 6 asarlari bosilib chiqqanligi va bumasalaga bag’ishlab 1957 yili Moskvada, 1963 yili Uakulla-Springs (Florida shtati)da va 1973 yiliPonta-Musson (Frantsiya)da xalq'arokongresslar chiqarilganligi yuqoridagi fikrni yana bir bortasdiqlaydi. Fan sohasida olingan keyingi ma’lumotlarga ko`ra, chunonchi, hujayrada oqsil o`z-o`zidanvujudga kelmasligi, aksincha, uning sintezlanishi DNK. molekulasidagi nukleotidlar soniga va ular qaytartibda joylashganligiga bog`liq ekanligi ma’lum bo`ldi.Organizmlarni anabioz holatda o`rgainsh, shuningdek, noqulay sharoitda (quritilgan organizmlarni —80°, —190°, —253°, —269° da saqlash va qulay sharoitda xatti-harakatini kuzatish) moddalar.
Moddalar almashinuvi jarayoni tamomila to`xtaganda, ya’ni organizm, organ, hujayralarda hayotiy jarayonlarvaqtincha to`xtaganda ham tirik organizmlar o`zining spetsifik xususiyatlarini saqla'b qolishi vanamoyon etishi mumkinligini ko`rsatdi.Fan sohasida olingan bunday ma’lum otlar zaminida Engelsninghayotga bergan ta’rifi munozaraga sababchi bo`ldi, Bir qator bi ologlar Engelsning hayotga berganta’rifi yangi fan dalillari zaminida ham o`z kuchini saqlab qoladi, amm obunda «oqsil jismlar» deganiborani hozirgi zamon mazmunida tushunish lozim, deb uqtiradilar. Ikkinchi guruholimlar, xususan, matematiklar1, bioximiklar, genetiklar Engelsning hayot haqidagi fikrlari hozirgi fan yutuqlariga moskelmaydi, shunga ko`ra, hayotga tamomila yangicha ta’rif berish kerak, degan fikrni ilgari surdilar.Masalan, Qolmogorov mulohazasiga ko`ra, hayotga ta’rif berganda barcha individlar uchun xosbo`lgan axborotni to`plash va qayta ishlash mexanizmi asos qqilib olinishi kerak. Amerika olimi Kalvinning hayotning spetsifik xossasi to`g`risidagi fikri ham mazmun jihatdan shunga yaqin keladi.Uning mulohazasiga ko`ra, tirik organizm: 1) energiya tashish va o`zgartirish; 2) axborotni yig`ish vatashish xossasiga ega molekular agregatdan iborat.
Mashhur genetik Dubinin «Yerdagi hayot ko`rinishini tarixaxboroti va o`z-o`zini vujudgakeltirishga ega ochiq sistemadagi DNK, RNK vaoqsilning o`zarota’siri deb xarakterlasa bo`ladi»,deydi. Yana bir guruh olimlar Engelsning hayotga bergan ta’rifi.umuman to`g`ri, lekin unga zamontaqozosi bilan ba’zi bir o`zgartirishlar kiritish kerak, deb uqtiradilar. Masalan, Kedrov aytishicha, hayot ta`rifida materiya yashashi usulining spetsifik xossalariga emas, balki shu bilan birgalikda, harakatformasining spetsifik xossalari ham e’tiborga olinishi kerak.
A. S. Mamzin tomonidan hayotga berilgan ta’rif Kedrov fiqrlariga mazmunan yaqin. Uning qaydqilishicha, «...dastlabki formadagi hayot tarkibida doimiy elementlar sifatida oqsil tipidagi birikmalar,nuklein kislotalar va fosfor-organik birikmalar saqlaydigan, atrof-muhit bilan o`zarota’sir jarayonidamoddalar, energiya va axborotning to`planishi hamda o`zgarish asosida, o`z-o`zidan boshqarish varivojlanish xossalariga ega bo`lgan ochiq kolloid sistemalarning yashash formasidan iborat» debtariflash mumkin. Hayotga berilgan ta’riflarning hamnasida uning ochiq sistema ekanligi eslatibo`tiladi. Ochiq sistema tushunchasi biologiyaga fizikadan o`tgan. Tirik organizmlarga nisbatan ochiq sistema deganda, har bir tirik mavjudot tashqaridan oziq shaklida energiya va materiya turinio`zlashtirishi hamda hayot faoliyati tufayli vujudga kelgan tashlandiqlarni atrofdagi muhitga chiqaribturishi, shundaga u normal hayot kechira olishi tushuniladi. Shuning uchun ham ochiq sistematushunchasi ba’zi bir olimlar tomonidan berilgan hayot ta’rifiga kiritilgan. Masalan, Volkenshteynhayotga Shunday ta’rif bergan: «Erda mavjud bo`lgan tirik jismlar biopolimerlardan, ya’ni oqsillarbilan nuklein kislotalardan tuzilgan, o`z-o`zini boshqaradigan va o`z-o`zini ishlab chiqaradigan ochiqsistemalardir».
Idealist olimlar, vitalizm oqimi tarafdorlari, din peshvolari tiriklik anorganik olamdan al ohida «jon»yoki «ilohiy kuch»ning borligi bilan farq qiladi, degan fikrni targ`ib qiladilar. 1829 yili nemis olimi F.Vyoler bunday idealistik qarashlarga qaqshatqich zarba berdi. U laboratoriya sharoitida kaliy sianidbilan ammoniy sulfatni qizdirib, organik modda — mochevina olishga muvaffaq bo`ladi. Bu bilanorganizmdan tashqari holatda anorganik moddalardan organi m oddalar hosil qilish mumkinliginiamalda isbotladi. Veler tajribasidan keyingi 150 yil mobaynida turli mamlakatlar olimlari organik moddalarinng yanada murakkab tuzilishga ega bo`lgan uglevodlar, aminokislotalar va oddiy oqsilbirikmalarini sintez qildilar. Chunonchi, 1954 yilda Kembridj universitetining xodimi F. Zinger o`zshogirdlari bilan birgalikda insulin oqsilidagi aminokislotalarning joylashish tartibini aniqladi hamdauni, sintez qildi. 1959 yili olimlardan Muri va Steynu ribonukleaza oqsi1strukturasini aniqlab so`ng unisintez qilishga erishdi Hozirgi vaqtda laboratoriyalarda sintez qqilib olinadigan organik moddalarningumumiy soni yuz mingdan oshib ketdi.Organik ximiya sohasida olib borilgan tadqikotlar vitalist va idealist olimlarning hay ot to’g’risidagifikrlari asossiz ekanligi isbotladi.