O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Evolyutsion nazariya ustida iShlaSh. Turlarning o’zgariShi to’g’risidagi dastlabki g’oya Darvinda «Biglg’» kemasidagi safar davridayoq paydo bo’ladi. Lekin bu jarayon sabablarini aniqlaSh masalasi hali ko’p jihatdan muammo edi. Darvin Angliyaga qaytgach, xonaki va tabiiy Sharoit dagi hayvon, o’simliklarning o’zgaruvchanligiga doir ma’lumotlarni ko’plab yig’a boShladi va 1837 yilning iyulg’ oyida yon daftariga evolyutsiya bo’yicha dastlabki mulohazalarni yozdi. SHu vaqtdan boShlab, 20 yildan ortiqroq vaqt mobaynida u evolyutsiya g’oyasini rivojlantiriShga qaratilgan ma’lumotlar, dalillarni to’play boShladi va ularni puxta o’rgandi. Evolyutsion nazariyaning birinchi xomaki nusxasi 1839 yili tayyor bo’ldi. Turlar kelib chiqiShi nazariyasining asosiy qoidalari esa 1842 yili yozilgan qisqacha ochYerkida o’z ifodasini topdi. 1844 yilga kelib, turlarning paydo bo’liShi to’g’risidagi ochYerk oxiriga yetkazildi. Bu davrda sunhiy va tabiiy tanlaniShning ijodiy roli Darvin ehtiborini tobora ko’proq o’ziga jalb etdi. Darvin turlarning o’zgariShi haqidagi nazariya juda muhim ilmiy kaShfiyot bo’lib, fanda katta qadam ekanligini yaxShi tushun gan holda uni har tomonlama asoslaShga harakat qilganligi uchun ham matbuotda ehlon qiliShga ShoShilmadi. 17 yil davomida yangi nazariyaning qisqacha mazmunidan faqat Darvinga juda yaqin olimlar — Lyayelg’ va GukYerlar xabardor edilar, xolos.
1856 yili Lyayelg’ Darvinga organik olamning tarixiy rivojlanishi haqidagi qaraShlarini kengroq bayon etiShni maslaxat qildi. SHundan keyin u naShr etilgan «Turlarning kelib chiqiShi» asariga qaraganda 4 marta katta hajmli asar yoziShga kiriShdi. Lekin asarning yarmini yozib bo’lgach, olimning ilgari o’ylagan fikrlari tamomila o’zgardi. Gap Shundaki, Malayya arxipelagida iSh olib borayotgan taniqli tadqiqotchi, zoolog Alg’fred Uolles 1858 yil 18 iyunda Darvinga xat va kichik maqola yubordi. Darvin Uolles yuborgan maqolaning mazmuni bilan taniShgach, u bilan o’zining g’oyasi va fikrlarida hayron qolarlik darajada o’xShaShlik borligiga ajablandi. SHunga qaramasdan, u Uollesning maqolasini jurnalda ehlon qilmoqchi va uni evolyutsion tahlimotning birinchi muallifi deb ehtirof etmoqchi bo’ldi. Lekin Darvin evolyutsion tahlimot ustida 20 yildan buyon tinmay iShlayotganligidan va juda ko’p faktik matYeriallarga ega ekanligidan xabardor bo’lgan Lyayelg’, GukYer va boshqa olimlar bunga ehtiroz bildirdilar va Darvin o’z tahlimotini qisqa maqola Shaklida yoziShiga va uni Uolles maqolasi bilan bir vaqtda ehlon qiliShiga maslahat berdilar. Natijada 1858 yili 1 iyulda Londondagi «Linney jamiyati» majlisida Uolles maqolasi bilan Darvin nazariyasining qisqacha ochYerki haqida axborot tinglandi va jamiyat jurnalining avgust oyi sahifalarida Uolles maqolasi bilan Darvinning «Organik mavjudotlarning tabiiy holatda o’zgariShi, tabiiy tanlaniSh, xonaki hayvonlarni yovvoyi turlar bilan qiyoslaSh to’g’risida» nomli maqolasi naShr qilindi. Lekin har ikki maqola ham olimlar diqqatini o’ziga torta olmadi. Natijada Lyayelg’ va GukYer Darvinni o’z nazariyasini qisqacha bo’lsada, bitta kitob holida yozib, naShr ettiriShga ShoShirdilar va nihoyat, 1859 yil 24 noyabrda «Tabiiy tanlaniSh yo’li bilan turlarning kelib chiqiShi, ya’ni yaShaSh uchun kuraShda eng yaxShi moslaShgan zotlarning saqlanib qoliShi» degan maShhur asari chop etildi.
CH. Darvinning yirik asarlari va ularning qisqacha mazmuni Darvinning «Turlarning kelib chiqiShi» nomli asari aniq va mantiqiy reja asosida yozilgan bo’lib, Lyayelg’ tahbiri bilan aytganda, «bir uzun argument»dan iborat edi. U umuman evolyutson nazariya, xususan, tabiiy tanlaniSh haqidagi nazariyani isbotlaShga qaratilgan edi. Asar 14 bobdan iborat bo’lib, xilma-xil hayvonlar zoti va o’simliklar navini chiqargan inson amaliyotini tahlil qiliShdan boShlanardi. Inson organizmlarning irsiyati va o’zgaruvchanlik xossalari tufayli sunhiy tanlaShda ajoyib natijalarga YeriShganligi ko’p misollar zaminida tushun tiriladi. So’ngra tabiiy Sharoit dagi tanlaniSh bayon etiladi. Darvin o’zgaruvchanlik va irsiyat xossalari tabiiy Sharoit da yaShaydigan organizmlarga ham mansubligini, lekin bu yerda «yaShaSh uchun kuraSh» yoki «hayot uchun raqobat», «organizmlarning geometrik progressiya yo’li bilan ko’payiShi» tanlaniSh sababchisi ekanligini qayd qiladi. Yangi nazariyaga oid qiyinchiliklar Darvinning diqqat markazida turdi. Bu qiyinchiliklarning eng asosiysi tur xili qanday qilib turga aylanadi, nima sababdan har xil turlar o’rtasida oraliq formalar uchramaydi, degan masaladir. Bu qiyinchilik yaShaSh uchun kuraSh, belgilarning ajraliShi va oraliq formalarning qirilib ketiShi g’oyalari bilan bartaraf qilindi. Darvin ba’zi hollarda soddadan murakkab tomon rivojlanishda oraliq formalar uchraShini tahkidladi. Yangi nazariya oldidagi qiyinchiliklardan yana biri hozirgi organizmlarning ajdodlari orasida izchil paleontologik qatorlar yo’qligi va paleontologik qazilmalardagi yetiShmovchilikdir. Darvin bunday yetiShmovchiliklar tabiiy ekanligini, chunki qadimgi davrda yaShagan hayvonlar vaqt o’tiShi bilan yo’qolib ketiShini, Shunga ko’ra, hech bir vaqt «geologik solnoma» to’la bo’lmasligini qayd qildi. Asarning so’nggi boblari evolyutsion nazariyani paleontologik, biogeografik, sistematik, qiyosiy anatomik va embriologik dalillar bilan isbotlaShga qaratilgan. Darvin turli-tuman dalillar, g’oyalar zaminida tabiiy tanlaniSh yo’li bilan turlarning paydo bo’liShidagi nazariya kreatsionistlar nazariyasiga nisbatan ko’p afzalliklarga ega ekanligini tahkidladi. «Turlarning kelib chiqiShi» asari Darvin tomonidan bajarilgan juda katta mehnatning bir uluShidir. Asarda bayon etilgan fikrlarning to’g’riligini isbotlaSh va rivojlantiriSh maqsadida Darvin keyinchalik ham yana ko’p asarlar yozdi. Ulardan biri 1868 yili naShr etilgan «XonakilaShtirilgan hayvonlarning va madaniy o’simliklarning o’zgaruvchanligi» nomli asardir. Asarda tabiiy tanlaniSh haqidagi nazariyani isbotlaSh maqsadida hayvon zotlari, o’simlik navlarini chiqariSh tajribasi, ya’ni sunhiy tanlaSh masalasi juda keng, puxta, ilmiy tarzda yoritildi. 1871 yili Darvin «Odam paydo bo’liShi va jinsiy tanlaniSh» degan asarini naShr ettirdi. Bu kitobning ko’p sahifalari, antropolog Ya. Ya. Roginskiy uqtiriShicha, Uolles maqolasidagi fikrlar xususidagi munozara natijasi edi. Uolles 1864 yili naShr ettirgan maqolasida odam paydo bo’liShida Darvin qaraShlaridan keskin farq qilgan g’oyani ilgari surdi. Uning mulohazasiga ko’ra, odam ajdodlaridagi o’zgariShlar tabiiy tanlaniSh yo’li bilan vujudga kelgan bo’lsada, biroq odam miyasi aqliy qobiliyatlarining rivojlanishi bilan uning tahsiri to’xtaydi, chunki odamdagi tuyg’ular, ongli hayot qobiliyati, ahloqni tabiiy tanlaniSh yoki evolyutsion nazariya bilan tushun tirib bo’lmaydi. Darvin yuqoridagi asarida Uolles fikrlarining noto’g’ri ekanligini uzil-kesil isbotlaShni maqsad qilib qo’ydi. Asarning birinchi bobida odam hayvonot olamidan kelib chiqqanligini isbotlovchi qiyosiy anatomiya, fiziologiya, embriologiya, sistematika, paleontologiya dalillari keltiriladi. Asarning keyingi boblarida hayvonlar bilan o’simliklar turlarining paydo bo’liShida muhim rolg’ o’ynagan omillar — o’zgaruvchanlik, irsiyat, tanlaniSh odamning kelib chiqiShida ham muhim rolg’ o’ynaganini ko’rsatib o’tiladi. Asarda odamning hayvonot olamida tutgan o’rni belgilab bYeriladi, Darvin Ouen va Uolleslarning «odam o’z miyasining rivoj topiShi va ruhiy holati bilan hayvonlardan tubdan farq qiladi va Shunga binoan uni hayvonlardan ajratiSh kerak» degan mulohazalarini tanqid qildi va mazkur masalani ilmiy jihatdan hal etdi.
Darvin odam paydo bo’liShi masalasini biologiya fani nuqtai nazaridan hal etgan bo’lsada, lekin bunda sotsial omillar qanday rolg’ o’nnaganini ochib bYera olmadi. Darvin asarining ikkinchi qismi jinsiy tanlaniShga bag’iShlangan. U juda ko’p dalillar, kuzatiShlarni tahlil qilib, ikkinchi darajali jinsiy belgilarning paydo bo’liShini, hayvonlarda jinsiy tanlaniSh qanday ro’yobga chiqqanligini atroflicha hal qildi. Bulardan taShqari, Darvin yana ko’pgina asarlar yozdi va ularda evolyutsion nazariyaning ayrim muammolarini atroflicha yoritdi. «O’simliklar olamida chetdan va o’z-o’zidan changlaniShning tahsiri», «HaSharotxo’r o’simliklar to’g’risida», «Odamda va hayvonlarda tuyg’uning ifodalaniShi» kabi asarlari bunga yorqin misoldir. Darvin asarlarining jami 12 tomdan iborat edi. Uning asarlari sinchkovlik bilan dalillar to’plaSh va ularni keng ko’lamda nazariy jihatdan asoslaShning yorqin namunasidir. U induktsiya bilan deduktsiyaning, analiz bilan sintezning doimiy o’zaro aloqasini to’g’ri qo’llagan olimdir.