O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

2.4. «U`lken jaziw» 
Orxon Enisey jazba esteliklerinin` ekinshisin ko`lemi u`lken bolg`anliqtan «U`lken jaziw» degen
atama menen ataw qa`liplesken. Bul «U`lken jaziw» dag`i so`zler de Bilke qag`annin` tilinen aytiladi.
Bul do`retpenin` «Kishi jaziw» dag`idan tiykarg`i ayipmashiliqlarinin` biri - tu`rkiy qa`wimlerge
hu`kimdarliq etken tu`rk qag`anlarinin` jawingerlik ha`reketlerinen bazi bir dereklerdi de ushiratamiz.
Bilke qag`annin` tasqa qashalg`an monologiina qarap pikir ju`riter bolsaq, en` da`slepi tu`rkiy
qag`anlar pu`tkil adamzat u`stinen hu`kimdarliq etken degen juwmaq shig`adi. Babalarimiz bolg`an
Bumin qag`an, Istemi qag`an da`wirleri maqtanish penen tilge alinadi:
Biykte Ko`k Ta`n`iri,
To`mende qara jer jaralg`an,

---

---

- 14 -
Ekewinin` arasinda,

Adam balasi u`stinen,
Babam Bumin qag`an, Istemi qag`an.
Qag`amliq etken, -
dep baslanadi «U`lken jaziw» dag`i so`zler. Sonday-aq «U`lken jaziw» da Bilke qag`an tariyxiy
tulg`alar bolg`an o`z a`kesi Elteris qag`andi, anasi Elbilge qatindi tilge aladi. Bumin qag`an ha`m
Istemi qag`an o`lgen son` olar du`zip ketken qag`anliq idirap Tabg`ashlarg`a g`a`rezli bolip qaladi.
Tariyxiy, siyasiy za`ru`rlik na`tiyjesinde tu`rkiy qa`wimler o`zlerinin` basina joq bolip ketiw qa`wpi
do`ngenlikten Bilke qag`annin` a`kesi Elteris qag`andi hu`kimdar etip taxqa otirg`izadi. Elteris qag`an
toz-toz bolip ketken tu`rkiy xaliqlardin` batirlarin izlep, olardin` basin biriktiredi. Jawlari menen
bolg`an sawashlarda qaharmanliqlari menen ko`zge tu`sedi.
A`kem qag`an usilayinsha...
Qiriq jeti ret atlandi,
Jigirma ret ayqasti
Ta`n`ri jarilqag`anliqtan
Eldi el etti
Qag`anlig`in nig`aytti.
Jawin jen`di,
Dizesin bu`ktirdi,
Basin en`keytti.
A`kem qag`an usilayinsha el-jurt
Sorap dun`yadan o`tti...
Elteris qag`an yag`niy Bilkenin` a`kesi o`lgen son` onin` ornina Bilkenin` ag`asi qag`an
bolg`anlig`i tuwrali derekler bar. Bul derekler «U`lken jaziw» da eslenip o`tiledi.
A`kem qag`an usilayinsha el-jurt,
Sorap du`n`yadan o`tti -
A`kem qag`annin` basina,
Baz qag`annin` balbali (mu`sini) qoyildi.
Onin` elinin` u`stinen,
Ag`am qag`an boldi.
«U`lken jaziw» da bunnan keyingi ulken imperiya quriwdag`i sawashlardan son` Bilke
qag`ann`in` inisi Qultegin menen tu`rli ma`mleket hu`kimdarlig`in bekkemlew ha`m ken`eytiw ushin
gu`resleri, bul sawashlardag`i Qulteginnin` qaharmanliqlari so`z etiledi. Jaziwdin` son`inda
Qulteginnin` qazalaniwi og`an Bilke qag`annin` qayg`iriwi mazmuni su`wretlengen qatarlar menen
juwmaq beriledi.

---

---

- 15 -