O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Paydalanilg`an a`debiyatlar: 
1. Axmet Yugnakiy. Qadimiy hikmetler. Toshkent: 1987 y.
2. Mallaev N.M. Wzbek adabieti tarixi. 1-kitob, Toshkent, 1976 y.
3. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» asari haqida, - Tashkent, 1972 y.
4. Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. -No`kis. «Bilim», 1992 j.,
102-
107-betler

---

---

- 44 -
9-tema: XIII-XIV A`SIRLERDEGI A`DEBIYAT (2 saat)

JOBASI: 
1. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri.
2. Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri
3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi
4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen
ilimpazlar
5. Jazba esteliktin` latin tiline awdariliwi
6. «Kodeks kumanikus»te naqil-maqal, jumbaqlardin` qollaniliwi ha`m o`zshesheligi
Tayanish so`zler. 
«Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi, awdariliwi, jazba estelik qaysi tillerdin` negizi sanaladi,
jazba esteliktegi naqil-maqallar, jumbaqlar.

9.1.. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri. 
XIII a`sirde Orta Aziya ha`m Qazaqstan xaliqlari o`z aldina otaw tigip bo`line qoymag`an edi.
Shig`ista qarluqlar, orta bo`lekte og`uzlar, arqada qipshaqlardin` u`stemligi basim bolip, bulardin`
ba`ri de bir-biri menen aralasip, uliwma «tu`rki» degen tildi payda etti. Olardin` qa`wimlik birligi
tiykarinda jasap atirg`an jer sha`riyatina qaray dialektlik belgileri de bir-birinen pariq qilatug`in edi.
VI a`sirden baslap Orta Aziya ha`m Qazaqstanda u`stemlik etken arab tili, XI a`sirge kelip parsi
tilinin` u`stemligi menen awmasa basladi. Bug`an en` basli sebep bolg`an ha`diyse, Orta Aziyag`a iran
qa`wimlerinin` kelip qonislasa baslawi, onin` u`stine shig`is oyaniw da`wirinin` baslawshilari
Rudakiy, Omar Hayyam, Firdawsiy, Saadiy ha`m Hafiz siyaqli danishpan shayirlardin` payda boliwi,
basqa tildegi a`debiyatlardi isirin`qirap, parsi tilindegi a`debiyattin` u`stemligin alip keldi. Bunnan
tisqari, Orta Aziyani ma`kanlag`an xaliqtin` parsi bo`legi o`zlerinin` etnikaliq birligin bekkemlep,
o`zlerin ta`jikler dep atay basladi. Al tu`rki xaliqlarinin` arasinan shiqqan danishpanlardin` o`zleri de
o`z tili menen qosa arab ha`m parsi tillerin u`yreniwge ma`jbu`r bolg`an. Sonin` ushin da bul
da`wirdin` danishpanlarinin` ha`tte tiline qarap ta qaysi xaliqlardin` wa`kili ekenligin de ajiratiw
qiyin. Ma`selen, Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy o`zleri tu`rki xaliqlarinin` arasinan shiqqan
bolsa da barliq miynetlerin arab tilinde jazg`an. Parsi-ta`jik xalqinin` wa`kili Abu Aliy Ibn Sino
haqqinda da tap usinday pikirdi aytiw mu`mkin.
Biraq solay bolsa da tu`rki tili diqqattan shette qalg`an joq. bul tilde shig`arma jazg`an ayirim
alim ha`m shayirlar payda bola basladi. Olardan Ataiy ha`m Sakkakiy do`retpesin ko`rsetiw mu`mkin.
Biraq bul shayirlarda tu`rki tilindegi a`debiyattti A`liysher Nawayi do`retpesi siyaqli biyik shin`g`a
ko`tere alg`an emes.

---

---

- 45 -
Al endi XIII a`sir waqiyalarina qaytadan oralatug`in bolsaq. bul da`wir Orta Aziya tariyxindag`i

en` mu`siybetli da`wirlerdi Shin`g`is xan Orta Aziyani pu`tkilley oyran etken edi.
Bul da`wirde tu`rki tilles xaliqlardin` uytqisi dep esaplang`an u`sh oray, birinshisi Tu`rkstan
u`lkesinin` orayliq qalalari bolg`an Otirar ha`m Sig`naq, ekinshisi Xorezm paytaxti U`rgenish,
Samarqand ha`m Buxara u`shinshisi Edil, Jayiq u`lkesinin` paytaxti Saray. Shin`g`isxan bul
u`lkelerdin` ba`rinde o`z qastin tigip 1920-jildan baslap jawlap aldi. Solay etip bul u`lkelerdin` ba`rin
o`zinin` u`sh balasina bo`lip berdi. Tu`rkstan ha`m Xorezmnen baslap Oral tawlarina shekemgi araliq
u`lken uli Joshig`a, Mavaruna`xr ha`m Xorasannin` bir bo`legi Shig`atayg`a, Jeti suwdan tap
Mong`olstang`a shekemgi araliq Ugedeyge tiyisli boldi.
Qalay da bul soramnin` en` u`lkeni Joshi ulisi bolip, bul u`lke 1227-jili Joshi o`liminen keyin,
onin` balasi Batiw tusinda a`dewir ulg`aydi. Batiw Altay tawlarinan baslap, Dunay da`r`yasinan
shekemgi jerlerdi basip alip, o`z territoriyasin a`dewir ken`eytip Altin Orda dep atadi.