O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Tayanish so`zler: 
1. XVI a`sirdegi jiraw-shayirlar, jiraw haqqinda ilimiy mag`liwmatlar, jirawdin` «Ku`n
qayda» t.b. tolg`awlarinda zaman shinlig`i.
12.1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari 
Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar 
Dospanbet jiraw XVI a`sirdin` bas geznde jasag`an belgili so`z sheberlerinin` biri. Ma`lim
bolg`aninday XVI a`sirde Qaraqalpaqlardin` buring`i «Nog`ayli» atamasin qol berip. o`z aldina
«Qaraqalpaq» degen atama menen tariyx arenasinda ko`ringeni belgili. Bul da`wir uriwliq,
qa`wimlik, a`debiyat g`ana emes al o`z aldina payda bolg`an xaliqliq a`debiyat penen xaraktelenedi.
«XVI a`sir qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi menen birlikte, onin` a`debiyati da shin
ma`nisinde qa`liplesti dep aytiwg`a boladi» deydi prof. K.Ma`mbetov
9
.
Bunda qaraqalpaqlardin` nog`aylidan ayiriliw da`wirindegi shayirlari Dospanbet penen
Shalkiyiz do`retiwshiligi basli orinlardi atqaradi. olardin` o`mir su`rgen waqti XVI a`sirdin` ortasi,
bizin` babamiz Ormanbettin` tosattan qaytis bolip, Nog`ay ordasinin` idirap atirg`an da`wirleri edi.
Dospanbet penen Shalkiyiz mine usi waqitta jasadi. Usi da`wirdegi qiyankesti waqiyalarg`a
o`z pikirlerin, ko`z-qaraslarin bildirip otirdi.

12.2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi
Dospanbet jiraw haqqinda da`slepki mag`liwmat 1883-jili Muxammed Ospanov ta`repinen
Sankt-Peterburgta shig`arilg`an «Nog`ay wa` Qumiq shig`irlari»
10
miynetinde og`ada bahali
mag`liwmatlar beredi. Onin` jasag`an zamani Muwsa biy o`liminen keyin onin` u`lken balasi Shayx
Mamaydin` taxtqa otirg`an jillarin tuwra keledi. Misali ol bir tolg`awinda:
Qog`asi ko`ller mol suwlar,
Qonislar basqan o`kinbes,
9
Ì1ìáåòîâ Ê. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, ¹àðà3àëïà3ñòàí. qouy, qeu-áåò.

---

---

- 58 -
Arislanday omirawli,

Arg`imaq mingen o`kinbes,
Juparin qarday boratip,
Ariwlar qushqan o`kinbes,
To`rt to`bel at minip,
Toy jaylag`an o`kinbes,
Qurama shopshaq ko`p qimiz,
Quwip ishken o`kinbes,
Jaw quwsirsa ja`n-jaqtan,
Ol qalqanday shanshilsa,
Qan juwsanday sebilse,
Aqqan suwday to`gilse…
Eregisip ayqasip,
Er Mamaydin` aldinda,
Sheyit o`lgen o`kinbes.
Bul pikirlerine qarag`anda jiraw A`mir Muwsanin` u`lken bolg`an Mamayg`a sadiq bolg`an
adam. Dospanbettin` keyingi tolg`awlarinin` ha`mmesi derlik jawgershilik penen baylanisli. Bul
negizinen nog`ayli qa`wimleri arasindag`i ishki sawashlar bolsa itimal. Lekin bul sawashlarda onin`
Shayxi Mamay jag`inda yaki Oraq batir jag`inda turip urisqani belgisiz. Negizinde Azov ten`izi
jag`ina qaray shegingen Kishi Nog`aylardin` bayrag`in ko`teretug`inin moyinlaydi. Sonin` ushin ol
da`slep Shayx Mamay jag`inda bolsa, son` Oraq ha`m Qaziy ta`repine o`tken.