O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

13-tema: Mu`yten jiraw (XVII a`sir) (2 saat)
JOBASI: 
1. Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi
2. Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi
3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya
4. Jiraw tolg`awlarinin` basqa jirawlar tolg`awlari menen syujetlik jaqinlig`i
Tayanish so`zler: 
Jiraw do`retiwshiligi haqqinda mag`liwmatlar, tolg`awlarinin` Edil, Jayiq waqiyalari menen
baylanisi, jiraw shig`armalarinin` tematikasi, mazmuni
13.1Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi.. 
Biz da`slep Mu`yten jiraw haqqindag`i tu`sinikke iye emes edik. Belgili qazaq a`debiyati
tariyxinin` izertlewshisi, professor Xang`aliy Su`yintaliev o`zinin` «XVII-XVIII a`sirdegi qazaq
a`debiyati» degen kitabinda Tu`rkstan a`tirapinda ju`rgizilgen ilimiy ekspeditsiya da`wirinde
Mu`yten jiraw haqqinda ayirim mag`liwmatlarg`a iye bolmag`anlig`in, biraq bul jirawdin`
do`retpesi ko`birek nog`ayli zamani, Edil-Jayiq waqiyalari menen de baylanisip ketetug`inlig`in
aytqan edik. Son`inan bul jiraw-shayirdin` qaraqalpaq ekenligi mylim bolip, qazaq a`debiyati
tariyxinan alinip taslandi. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda ko`p waqitlardan berli so`z bolip
kiyatirg`an jirawlardin` biri.
13.2 Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi 
Qaychi jili tuwilip, qashan qaytis bolg`anlig`i ma`lim emes. Biraqta jirawdin`:
Ha` Imam xan, Imam xan,
Barma sende iyman xan,
Adamzat degen jariqliq,
Bul du`n`yag`a miyman xan
Jurttin` ba`rin bawizlap,
Jalg`iz o`zin` du`n`yada
Jasamag`in` guman xan,-
dep aytiwina qarag`anda XVII a`sirdegi Buxar xani Imamquli (1611-1642) da`wirlerde jasag`an
boliwi itimal. Sebebi, onin` ayirim tolg`awlarinda Edil Jayiqti sag`iniw u`lgileri de seziledi. Eger ol
el Edil boyinan Tu`rkstang`a qaray ko`shken wag`inda jigirma jaslar shamasindag`i jigit bolsa,
Imamquli xan da`wirinde elli alpislarg`a shig`ip qalg`an, jasi u`lken kisi boladi. Sonin` ushinda
Mu`yten jirawdi Edil, Jayiq ha`m Tu`rkstan da`wirin basinan keshirgen ko`pti ko`rgen qariya

---

---

- 61 -
sipatinda ta`n aliwg`a boladi. Ol shama menen 1570-jillari tuwilip, 1650-jillari qaytis bolg`an.

Jasag`an jeri Sig`naq qalasinin` a`tirapi.
Mu`yten jiraw ayirim tolg`awlarinda o`zinin` Edil ha`m Jayiq da`r`yalarinin` boyinan kelgenligin
de aniq aytadi.
Ata jurti Tu`rkstan,
Dushpan qisti tum-tustan,
Endi qayda bararman,
Ushqan Edil-Jayiqtan,
Qanati sing`an bir quspan,-
dep aytadi da, o`zinin` a`llekimlerden xorliq ko`rgenliginde tolg`aw arqali bayan etedi. Misali:
Men Mu`ytenmen, Mu`ytenmen,
Baspalasan` qa`ytemen,
Edilden ju`zip o`temen,
Elime barip jetemen,
Jayiqtan ju`zip o`temen,
Jaylawima jetemen,
Er Edige tusinda,
Babam qaysar er edi.
Nuradiyin tusinda,
Batir nog`ay der edi.
Jaratqan qa`dir qudayim,
Bizin` baxit tayg`an ba
En` izinde oylanip ,
Qul boldiq-aw naymang`a
Mu`yten jiraw tolg`awlari ko`binese didaktikaliq temag`a bag`ishlang`ani menen onla teren`
filosofiyaliq oy, o`z zamanina bolg`an ko`z qaras og`ada ayqin tu`rde su`wretlenedi. Misali:
O`tkinshi minaw du`n`yada,
Mali ko`p adam biy bolar,
Qarsiliq qilg`an qara xaliq,
Qamshi menen iy bolar,
Nashar basqa is tu`sse,
Seksewil tu`bi u`y bolar,

---

---

- 62 -
Sawash bolsa arada,

Neshe qatin tul bolar.
Erinshek bolsa ulin`iz,
Jaw aldinda qul bolar.
Ba`ri birdey bolmaydi,
Ko`p ishinde tur bular,
Birikken jerde shu`y bolar,
Tigis bar jerde ju`y bolar,
Qapilip qalg`ir bul jurtqa
Endi kimler biy bolar
?
...
Al ekinshi bir tolg`awda Mu`yten jiraw pu`tkilley Tu`rkstan jerinin` kartinasin anin` sizip
ko`rsetedi. Onda bulaqlar atlig`ip qaynap atirg`an Miyan ko`l, jelkildep irg`alip turg`an egislikler,
egislikler arasinda sho`girmesi selkildep shadi-qorram bolip ju`rgen xaliq ha`m olardin` Buxara
menen ba`sekilesken a`jayip qalasi Sig`naq ko`z aldimizg`a eleslegendey boladi. Misali:
Ata jurti Tu`rkstan,
Bolg`an edi gu`listan,
Miyan ko`ldi menshiklep,
Tarip qaldiq iristan.
Arpa egin qos aydap,
Ju`rdik ba`rha` jasayrap,
Balig`i ju`zgen bu`lkildep,
Biydayi o`sken jelkildep,
Diyxanlari ma`s bolg`an
Sho`girmesi selkildep.
Xalqimiz edi an`qildaq,
To`rt-besewi qosilsa,
Keter edi g`awqildap
Qilishi bolar belinde,
Sebebi jaw ko`p elinde,
Dushpan menen alissa,
Ha`r birewi besewin,
Qulatadi keminde,
Buxarg`a bardur talasi,..
Uzaqtan ko`zdi tartadi,

---

---

- 63 -
Sig`naq degen qalasi...