O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari
Yüklə 238,6 Kb.
|
|
10.3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari
«Muhabbatnama» shin ma`nisinde ashiqliq da`stan. Bunda avtor haqiyqiy ashiqliq obrazg`a kiredi. Ol waqiyani sirttan baqlawshi emes, ba`lki ishine kirip baradi. Sonin` ushin da ha`r bir ba`yit oqig`an adamda u`lken ta`sir qaldiradi. Da`stan Altin Orda hu`kimdarlarinin` biri Muxammed Xojabekke arnaladi. Shig`armanin` bas beti de tap usi waqiyalardan baslang`an. Misali: Tu`ndi jaqti etiw pa`lektin` isi, Muxammed Xojabek da`wlettin` qusi, Biyikke jipekten shatir qurildi, Qadaq ko`terilip, ma`jlis qurildi. Saz a`sbapqa a`sten salip na`zerin, Qosiqshi aytpaqshi boldi g`a`zzelin. Sonda orninan turip Muxammed Xojabek, Aytti: shayir poeman`di basla-dep, Tilegim sol, tez jaz, biraq qisinba, Tayar bolg`ay usi jildin` qisinda. Dedim: qosiq jaziw shayir ushin taxt, Sizdey shaxqa arnaw men ushin baxit. - 50 -
buyirg`an. Da`stannin` temasi ha`m syujeti haqqindag`i go`zzal oylar shayirdin` o`zinde payda boldi ma yaki Muxammed Xojabek aytip bergen be, qullasi belgisiz. Biraq ne degen menen Muhabbat haqqinda u`lken ta`sirleniwshilik bar. Bul oylardin` rawajlaniwina Muxammed Xojabektin` ta`siri boliwida mu`mkin. Xorezmiy bul kisini ju`da` a`depli, xaliqqa qayir saqawati ko`p bolg`an danalar danasi sipatinda su`wretleydi. Misali: Zehi arslan yra`k Qon`irat urig`i, Kichik yashdin ulug`larnin` ulig`i, Sa`adat ma`da`ni iqbol ganji Muxammed Xojabek ala`m kuvanji. Awdarmashi: Qon`irattin` a`y aybatli arislani, Men hesh ta`n almadim sizden basqani. Senin` quwanishin` kewlimnin` tawi. Muxammed Xojabek - o`mir arqawi. Kitapta bunnan keyingi so`zlerdin` ha`mmesi de muxabbat haqqinda baradi. Shayir muxabbat haqqinda sonday bir so`zlerdi tawip aytadi. Bulardi oqip otirip Xorezmiydi Muhabbattin` qa`dir qimbatina jetken bir adam sipatinda da taniw mu`mkin. Misali: Du`n`ya ay ku`nge eter qanaat. Adamzat mu`lkinin` taji muxabbat. Elesleter misli aspanda quwdi, Tolg`an ayday eter bir tamshi suwdi. Go`zzaldin` ju`zine bir min` jaratti, Boyin shashi menen ten` jaratti. Xorezmiy bir talantli su`wretshi siyaqli go`zzal qizdin` kelbetin su`wretley baslaydi. Bul su`wretlew o`zine ta`n bolg`an-boyaw belgiler arqali berilip bizin` ko`z aldimizda XIV a`sirdin` en` go`zzal qizlarinin` biri payda boladi. Endi ha`r qanday adam bul go`zzaldin` aldinda tutqin bolip qaldi. Bul a`piwayi tu`rdegi su`wretlew emes ba`lki shayirdin` muhabbat haqqindag`i ju`rek - 51 -
opadar qizdin` go`zzalliq siyqirlarinan ruwxlanadi, og`an ma`n`gi ashiq bolip ishqinda janadi. Muhabbat sonin`day bar kamal, oni ha`r qanday ku`sh buzip o`te almaydi ol taw siyaqli biyik, ten`iz siyaqli qa`ha`rli. Buni qudiretli patshada, esapsiz a`sker de bag`indira almaydi. Oni bag`indiratug`in ku`sh tek g`ana ju`rek. Xorezmiy haqiyqiy mahabbat ha`m go`zzalliqqa toli o`mir o`zi jasap turg`an da`wir-dep tu`sindirmekshi boladi. Sebebi ol ashiq bolip qalg`an qiz «o du`n`ya» perishtelerinen de go`zzalliraq. Bul haqqinda ol «Muhabbatnama» da jazadi: Shashinin` bir talina min` hur jetpes, Ju`zin`nin` bir qalina min` nur jetpes. Alla jazmish etmish go`zzaldin` biri, Mag`an kerek emes, hesh o`zge peri. Sen joq jerde jigitlerdin` jani joq, Sen joq jerde bul du`n`yanin` sa`ni joq. «Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazilg`an bolip, onin` tiykarinda jigittin` qizg`a jazg`an II xati berilgen. Biraqta qizdin` jigitke jazg`an juwap xati berilmeydi. Sonin` ushinda bul da`stan hayal-qizlar go`zzallig`inin` sirlarin aship ko`rsetiwge qaratilg`an. Da`stannin` syujeti Shig`is liro-epikaliq motivlerine ta`n bolip ayta qalarliqtay mazmunli waqiyalar da joq. Ko`birek lirikaliq qaharmannin` muhabbat haqqindag`i pikirleri bayan etiledi. Bul bayanlama kem-kemnen jigittin` qizg`a jazg`an xatina aylana baslaydi. Al jigit bolsa shin iqlas penen qizdin` portretin sizip ko`rsete baslaydi. Irasin aytqanda, bul bir so`z benen sizilg`an su`wret, haqiyqiy adamzat go`zzallig`inin` belgisi bolip seziledi. Ma`selen, ol qiz portireti haqqinda ayta kelip: Oymaq awzin ashsa sheshek shashilar, Buni sezip, gu`l baqshalar ashilar. Senin` jilwan` o`likke jan endirer, Senin` ku`lkin` ha`tte aydi so`ndirer. Sen so`ylegen waqitta tillerin` sheker, Quw ag`ash ko`gerer so`ylesen` eger,... Bul pikirde ayqin ko`rinip turg`aninday-aq, hayal-qizlardin` unamliliq kelbetin jaqsi sezgen. Biraq ol usinshama go`zzalliqtin` ba`ri o`zine bag`inishli dep esaplaydi. Muhabbat - bul erkin - 52 -
o`zi de belgisiz. Jigitlerdin` ju`regin jandirip turg`an bir ku`yik. Xorezmiy ma`selenin` bul jag`inda jasirmaydi ha`m : Meni o`ltirdi sag`an bolg`an muhabbat. Du`n`yani ta`rk ettim, mende joq taxat. Misli bir sho`ldegi suliw kiyiksen`, Seni oylasam ko`zlerime ku`yiksen`. -dep pu`tkil du`n`yag`a jar saladi. Da`standa bul lirikaliq qaharmannin` ati da berilmeydi. Ol kim ? Bul jag`i da belgisiz. Biraq sol jeri aniq. Xorezmiy oni basqa qizlar qatari ku`nde ko`rip te ju`rgen. Ol misli bir aspandag`i ay kibi ko`rinip shayir ju`regine u`lken qozg`aw salg`an. Biraq shayir ko`pshilik aldinda onin` atin aytip, chir bildiriwden de qorqadi. Sog`an qarag`anda bul qiz ha`kim yaki xan qizi boliwi da mu`mkin. Usinday sebepler menen bul muhabbat shayirdan bo`legirek halinda su`wretlenedi. Misali: Qashin` qaman, boyin` sa`rwi, belin` qil, Opa qilg`an jigitlerge opa qil. Shayir muhabbat jolinda ha`mmenin` bir qiyli emesliginde sezedi. Biraq go`zzalliqtin` o`zi oni qa`dirlewshi adamina tiyisli ekenliginde umitpaydi. Yag`niy ha`r qanday adamda ga`whar tas qa`dirine jete bermeydi. Bul haqqinda shayir bilay deydi: Ga`whar qa`dirin bilmeydi nadan, Sol ushin ha`r qiyli boladi adam. Xorezmiydin` jasag`an zamani insan muhabbatin teren` qa`dirlegen emes. Shayir bul da`standa jas jigittin` ishki da`rtleri tiykarinda adamlardag`i muhabbat sezimlerin aship beriwge uring`an. Sonin` ushin da bul shig`arma orta a`sirdin` nag`iz ishqi da`stani bolip tabiladi. |