O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

9.4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen 
ilimpazlar 
Bul kitaptin` tu`p nusqasi XIII a`sirde Gota shrifti menen ko`shirlgen bolip, Venetsiyanin`
Mark a`wliye kitapxanasinda saqlanbaqta. Oni bul kitapxanag`a XIV a`sirde jasag`an, ati pu`tkil
du`n`yag`a belgili Italiyanin` talantli shayiri F.Petrarka 1362-jili siyliqqa bergen. Egerde Ptrarkanin`
ko`p g`ana shig`is ellerinde elshi bolip islegenin esapqa alsaq, og`an bul kitapti sol ellerdegi
danishpan doslarinin` biri siyliqqa bergen. Petrarkanin` o`zi XIV a`sirde jasag`an bolsa da, kitaptin`
ko`shirilgen da`wiri XIII a`sir dep uqtiriladi.
«Kodeks Kumanikus» sonnan to`rt a`sir keyin g`ana batis alimlarinin` qa`lemine ilindi. XVIII
a`sirde bul haqqinda Leybnits, Datil Kornides, Genrix Klaport ha`m tag`i basqalar bul qoljazba
haqqinda ilimiy izertlew jumislarin alip bardi.
Venger alimi Geza Kun 1880-jili «Kodeks Kumanikus»ti latin tiline awdarip, Budapesht
qalasinda baspadan shig`ardi. Bunnan keyin bul ma`sele menen ko`rnekli rus tyurkologi V.Radlov
shug`illandi.
Batis alimlarinan Karl Grenbek qoljazbanin` tu`p nusqasin Kopengagende bastirip shig`ardi.
Q942-jili ol tap usi kitap tiykarinda qipshaqsha-nemisshe so`zlik du`shdi. Rumin alimi Vladimir
Drimba tiykag`i nusqag`a tayana otirip, 1937-jili «Kuman tilinin` sintaksisi» dep atalg`an kitabin
jazdi.
Bunnan keiyn bul ma`sele menen qazaq. o`zbek ha`m qaraqalpaq alimlari ken`nen shug`illanip
kiyatir. «Kodeks kumanikus»ti izertlewshilerdin` ha`mmesi de bul miynet negizinen qipshaq tili

---

---

- 47 -
tiykarinda payda bolg`an ha`zirgi qaraqalpaq, qazaq, qirg`iz, o`zbe, tatar, bashqurt, nog`ay, qarashay,

qumiq, qarayim tillerinin` negizi sipatinda qaraydi.
Bul kitapta sol XII-XIII a`sirde jasag`an ata-babalarimizdin` aytqan tolg`awlari, naqil-
maqallari, an`iz ha`m jumbaqlari berilgen. Jumbaqlardin` ha`tte ha`zirgi qaraqalpaq tilinde
qollanilatug`in jumbaqlardan parqi joq. Misali:
Sende mende joq,
Senger tawda joq,
Otta, tasta joq,
Qipshaqta joq.
(Qustin` su`ti)
Isher, jer,
Inine kirer.
(Pishiq)
Bul jerde tek eske alatug`in ma`sele, jumbaqlardin` tu`p nusqasinda «sende, mende joq» degen
so`zdin` izinde «joq» so`zi «yoq» dep berilgen. Al, ekinshi jumbaqtag`i «jer» so`zi ornina «yer»
dep berilgen.
Al bunnan keyingi jumbaqlada da tap o`zimiz balaliq waqitlardan brli aytip u`yrengen qatarlar
ushiraydi. Misali:
Tap tap tamiziq,
Tamatug`in tamiziq,
Ko`len`kesi gu`misten,
Ku`yetug`in tamiziq.
(Gu`belek)
Uzin ag`ash basinda,
Ulli bitis bitirdim.
(Kesew)
Aq u`y, awzi-murni joq u`y.
(Ma`yek)
Jazda jabiwli toqpaq jatir.
(Kirpitiken)
Jazda jabiwli qayis jati.
(Jilan)
Erte turdim,
Atip urdim.
(Esik)
Bellewde bes at,
Besewi de qasqa at.
Bes barmaq
Mine bul misallar XIII a`sirdegi kitaptan aliniwinan qaramastan, ha`zirgi oqiwshilar ushin da
hesh qanday tu`sinisiz jeri joq. So`zlerinin` ko`pshiligi ha`tte ha`zirgi orfogafiyamizg`a sa`ykes
keledi. Sonin` ushin da bundag`i so`zlerdin` hesh birewinde jatsinip qaray almaymiz. Yaki bolmasa
V.V.Radlov ta`repinen du`zilgen so`zliklerdi alip qarayiq. Ondag`i «A» ha`ribinen baslanatug`in

---

---

- 48 -
so`zlerdin` o`zi de bu`gingi so`zligimizden hesh qanday parqi joq. Misali: azamat, ayaz, ayran.

Aqsha, aqimaq, aqsaq, ayna, at, ayan, ataw, ashiw, ayil, ayim ha`m tag`i basqa so`zler.
Bunin` menen «Kodeks kumanikus»tin` tap bu`gingi so`zimizden hesh qanday parqi joq dep
qarawg`a bolmaydi. So`zlikte ko`rsetilgenindey-aq: Du`ysembi-tushanbe, siysembi-seshanbe,
sa`rshembi-chaarshambe, miyshembi-payshanbe, juma-ayna, shembi-sabat ku`ni, ekshembi-
yekshambe bolip jazilg`an.
«Aqsham» so`zi aqsham bolip jazilg`ani menen kesh so`zi «kepe», «tan` atqanda» degen so`z
«tan` sarg`ayg`anda», «bu`rsi ku`ni» degen «birisi ku`n» dep jazilg`an.
Qalay bolg`anda da «Kodeks kumanikus»tin` tili qaraqalpaq tiline ju`da` jaqin. Al, so`zliktin`
ati ma`selesine kelsek, kitaptin` ati latin tili tiykarinda berilip, «Kodeks» so`zlik degen mag`anani
an`latip, «kumanikus» (kumanlar) «qipshaqlar»
degen pikirdi an`latadi. Sonin` ushin da bul
kitaptin` ati «Qipshaq tilinin` so`zligi» degen sheshimge kelemiz.
XIII a`sirde a`debiyat penen birge til ilimi de ken` rawajlang`an edi. Bul kitap negizinen til
ilimine bag`ishlang`ani menen onda a`debiy estelik og`ada ko`p. Sonliqtanda ol til ha`m a`debiyat
ilimi ushin ten`dey xizmet atqaradi.