O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

analizatorlar araliq baylanislar dep atalatug`in baylanislar, ha`rqiyli analizatorlar arasindag`i baylanislar 

quraydi. 

Qabil etiwdin` tu`rleri. Qabil etiw protsessinde barliq analizatorlar birgelikli rol` atqara bermeydi.
Qabil etiwde qaysi analizator tiykarg`i rol` atqaratug`inina qaray qabil etiwdin` ha`rqiyli tu`rlerin ayirip 
shig`aradi. Ko`riw, esitiw, tiyip seziw qabil etiw siyaqli tu`rleri en` ko`p taralg`an boladi.Qabil etiwdin` quramali
tu`rleri qabil etiwdin` ha`rqiyli tu`rlerinin` jiyindisinan, birigiwinen ibarat boladi. Ma`selen, oqiw tekstin oni 
dawislap oqig`an waqitta qabil etiw ko`riw ha`m esitiw qabil etiwlerinin` birigip ketiwi boladi.

Adamnin` onin` jeke kelbetinin` o`zgesheliklerinen g`a`rezli bolatug`in qabil etilip atirg`an 
na`rsege belgili bir qatnasi qabil etiwdin` tan`lawshilig`inda ko`rinedi. Qabil etiwdin` tan`lawshilig`i- bul
basqa ob`ektlerge qarag`anda tek bir ob`ektlerdin` basim ko`pshiligin ayirip shig`ariwi boladi. Ha`r bir qa`niyge 
zatlardag`i ha`m qubilislardan tiykarinan alg`anda o`zin qiziqtiratug`in, o`zi u`yrentug`in na`rseni qabil etiwge
umtiladi, ol o`zi qiziqqan zatlardag`i ha`m qubilislardag`i mayda-shu`ydelerdi an`g`armaydi. Sonliqtanda 
ha`rqiyli qa`nigeliklerge iye bolg`an adamlarda ka`siplik qabil etiw tuwrali aytadi.
Qabil etken waqitta adamnin` diqqat orayinda turg`an na`rseni qabil etiw ob`ekti, al qalg`an barliq 
na`rseni fon dep ataydi. Adamlar ko`p ko`shede o`z dostin`iz benen so`ylesip turip, siz alaman arasinda o`z
dostin`izdi attan-aniq ko`resiz, al barliq adamlar topari siz ushin tek fon bolip qaladi. Eger sol jerde qanday da 
bir waqiya bolsa, sizin` diqqatin`iz sog`an awisip ketedi ha`m siz endi so`ylesip turg`an adamin`izdi aziraq, al
do`gerke a`tiraptag`in`izdi ko`birek qabil etesiz. (1 su`wret). 

---

---

29

Ayirim seziwler spetsifikaliq analizatorlarg`a «baylang`an» esabi, ha`m seziw payda boliwi ushin 

olardin` periferik organlari- retseptorlarina stimuldin` ta`sir etiwi jetkilikli boladi. Qabil etiw protsessi

na`tiyjesinde qurilatug`in obraz o`z-ara qatnasti, bir waqitta bir neshe analizatorlardin` muwapiqlasqan jumisin 
belgileydi. Kartinani ko`riw protsessinde na`zer ko`birek toqtag`an elementlerdi diqqat penen u`yrengenimizde,
ko`z ha`reketi derlik adam oylawi protsessin sa`wlelendiretug`ini ma`lim boladi. Adam betine na`zer taslag`an 
waqitta baqlawshi ko`birek ko`z, erin ha`m muring`a diqqat awdaratug`inlig`i aniq. Adamnin` ko`zi ha`m erni
haqiyqattanda bettin` en` ta`sirli ha`m shaqqan elementi esaplanip, olardin` xarakteri ha`m ha`reketi boyinsha biz 
adam psixologiyasi ha`m onin` jag`dayi haqqinda so`z etemiz. Olar baqlawshig`a adamnin` keypiyati, onin`
xarakteri, qorshag`an adamlarg`a qatnasi h.t.blar haqqinda ko`p na`rselerdi bildiriwi mu`mkin. 
Seziw bizlerdin` o`zimizde, predmetlerdin` qabillanatug`in qa`siyetleri, olardin` obrazlari bolsa
ken`islikte sheklengen. Bul, seziwden ayirmashilig`i bolg`an, qabillaw ushin xarakterli protsess- ob`ektivatsiya 
dep ataladi.
Qabil etiwdin` onin` rawajlang`an formasinda seziwden ja`ne bir ayirmashilig`i sonnan ibarat, seziw 
payda boliwinin` juwmag`i qanday da bir seziw (misali, jariqliqti, dawisti, duzlini, dawis ba`lentligin,
ten`salmaqliliqti seziw) boladi, al qabil etiw na`tiyjesinde predmet, qubilis, protsess penen insan sanasina 
awdarilatug`in ha`r qiyli bir-biri menen baylanisli sezimler kompleksin o`z ishine qamtiwshi obraz payda boladi.
Qanday da bir predmet qabillaniwi ushin og`an qatnasta onin` izertleniwine, du`zilisi ha`m obrazdi aniqlawg`a 
bag`darlang`an qanday da bir dus keletug`in (qarama-qarsi) jedellikti a`melge asiriw kerek. Sezim payda boliwi
ushin a`dette bunin` keregi joq.
Ko`binese konturli ha`m shtrixli su`wretlerdi, sonday-aq real predmetlerdin` tiyisli elementlerin
qabillag`anda adamda ko`riw illyuziyasi (eles) payda boliwi mu`mkin. Bunday illyuziyalar ko`plep belgili. Bul- 
shelpiwish siyaqli taraliwshi siziqlar foninda berilgen shen`ber konturinin` burmalaniwi ha`m kontsentrik
shen`ber foninda kvadrat su`wretinin` burmalaniwi menen baylanisli illyuziyalar (eles).
Qabil etiw sferasinda illyuziyanin` bar boliwi ha`r qiyli, bul qabillawshi sistemanin` jag`dayinan,
sonday-aq qabillanip atirg`an materialdin` sho`lkemlesiw o`zgesheliginen bag`inishli sebeplerden boliwi 
mu`mkin bolip, son`g`i waqitlari baspa so`zde ko`plep ja`riyalanip atirg`an Ushiwshi ob`ektlerdi «ko`riw»
siyaqli ko`plegen qa`teler tu`sindiriledi. Konturlardi qabillaw usili ha`m jaziqliq tipindegi ma`nili figuralar 
mazmuni menen birge adamdi ku`ndelikli qorshag`an a`tiraptin` aq-qara pertseptiv dinamikaliq kartinasin payda
etetug`in ken`islik, waqit ha`m ha`reketti qabillaw mexanizmine qisqasha toqtap o`temiz. Ken`islikti qabillaw 
predmettin` forma, mug`dar, araliq, predmetler aralig`in quraydi.
Predmetler formasin qabil etiwde faktorlardin` u`sh tiykarg`i topari qatnasadi- 
1.Bas miyi qabig`inin` nerv kletkalarinin` uqibi sonnan ibarat ol belgili bir mazmunliliq, bag`darlaniw,
konfiguratsiya ha`m uzinliqqa iye su`wret elementine tan`lawli ta`sir etedi. Bunday kletkalar kletka- detektorlar 
dep ataladi. O`z retseptiv maydani qa`siyetlerine bola, olar ko`riw maydaninda belgili elementlerdi, misali
konturli su`wret, konkret uzinliqtin` sizig`in, ken`lik ha`m jaypawit, su`yir mu`yesh, kontrastti ayirip ko`rsetedi. 
2. Geshtal`tpsixologlar ta`repinen, belgilengen ha`m joqarida su`wretlengen figura, forma ha`m
konturlardin` payda boliw nizami
3. Ob`ekt konturi ha`m u`sti beti boyinsha qoldin` ha`reketi, ken`islikte adam ha`m onin` dene
bo`leginin` awisiwi (o`zgeriwi) na`tiyjesinde aling`an turmisliq ta`jiriybe. 

---

---

30